कश्चित् कान्ता विरहगुरुणा स्वाधिकारात्प्रमत्त:
शापेनास्तङ्गमितमहिमा वर्षभोग्येनभर्तु: ।
यक्षश्चके जनकतनयास्नानपुन्येनोदकेषु
स्निग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु ॥ 1
अन्वय:
कश्चित् यक्ष: स्वाधिकारात्प्रमत्त: अस्तङ्गमितमहिमा भर्तु: शापेन वर्षभोग्येन कान्ताविरहगुरुणा जनकतनयास्नानपुन्येन उदकेषु स्निग्धच्छायातरुषु रामगिर्याश्रमेषु वसतिं चक्रे
Some Yaksha, negligent in own duty, by curse i.e., banishment of a year by the Master (Kubera), fame destroyed, extremely pained by separation from lover, under the shades of pleasant groves that are purified by the waters bathed by Janaka’s daughter Sita, in the hermitages of Ramagiri, carried out his living.
तस्मिन्नद्रौ कतिचिदबला विप्रयुक्त स कामी
नीत्वा मासान् कनकवलय भ्रंसरिक्तप्रकोष्ठ: ।
आषादस्य प्रथमदिवसे मेघमाश्लिष्टसानुं
वप्रक्रीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श ॥ 2
अन्वय: स कामी तस्मिन् अद्रौ कतिचित् मासान् नीत्वा अबलाविप्रयुक्त: कनकवलयभ्रंसरिक्तप्रकोष्ठ: आषादस्य प्रथमदिवसे मेघमाश्लिष्टसानुं वप्रक्रीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श ।
After passing several months, he that lover, in that mountain, weakened due to separation, forearm bare due to slipping of golden bangle (as he became lean), In the first day of Ashada Month (around 1st week of July), saw the mountain peak embraced by the cloud resembling playful butting on the ground by fully grown elephant.
तस्य स्थित्वा कथमपिपुर: कौतुकाधानहेतो:
अन्तर्वाष्पश्चिरमनुचरो राहराजस्य दध्यौ ।
मेघालोके भवति सुखिनोऽप्यन्यथावृत्तिचेत:
कण्ठाश्लेषप्रणयिनिजने किं पुनर्दूरसंस्थे ॥3
अन्वय:
राहराजस्य अनुचर: तस्य पुर: स्थित्वा कथमपि कौतुकाधानहेतो: अन्तर्वाष्प: चिरम दध्यौ ।
मेघालोके सुखिन: भवति अपि अन्यथावृत्तिचेत:, किं पुन: कण्ठाश्लेषप्रणयिनिजने दूरसंस्थे ?
Somehow, standing in front of that cloud, driven by the cause of eagerness, controlling the tears, the attendant of King of kings (Kubera) became thoughtful for considerable time. Looking at the cloud mind is distracted, even among the happy men what to speak of men staying faraway awaiting for embracement of necks by beloved,?
प्रत्यासन्ने नभसि दयिता जीवितालम्बनार्थी
जीमूतेन स्वकुशलमयीं हारयिष्यन् प्रवृत्तिम् ।
स प्रत्यग्रै: कुटजकुसुमै: कल्पितार्घाय तस्मै
प्रीत: प्रीतिप्रसुखवचनं स्वागतं व्याजहार ॥ 4
अन्वय:
स: दयिताजीवितालम्बनार्थी प्रत्यासन्ने नभसि जीमूतेन स्वकुशलमयीं प्रवृत्तिम् हारयिष्यन् कल्पितार्घाय तस्मै प्रत्यग्रै: कुटजकुसुमै: प्रीत: प्रीतिप्रसुखवचनं स्वागतं व्याजहार ।
The Yaksha, with rainy season approaching very near, with desire of keeping life and hopes of beloved, with the help of the cloud, that will make him (cloud) carry his (yaksha) own well being and daily routine, carrying out pooja formalities for him (cloud), by freshly blossomed jasmine flowers that grow in mountains, (the yaksha who is) pleased with himself, spoke pleasant, beneficial, introductory words.
धूमज्ज्योति: सलिलमरुतां हंनिपात: क्व मेघ:
संदेशार्था: क्व पटुकरणै: प्राणिभि: प्रापणीया: ।
इत्यौत्सुक्यादपरणिगणयन् गुह्यकस्तं ययाचे
कामार्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु ॥ 5
अन्वय:
धूमज्ज्योति:सलिलमरुतां संनिपात: क्व मेघ: क्व संदेशार्था: पटुकरणै: प्राणिभि: प्रापणीया: इति गुह्यक: औत्सुक्यात् अपरणिगणयन् तं ययाचे । कामार्ता: चेतना अचेतनेषु प्रकृतिकृपणा: हि ।
How that cloud falling under the class of fire, water, air etc. , how it could understand the meaning of message that would be understood by senses only by the living beings, thus not examining, the Yaksha out of eagerness begged the Cloud. People afflicted with love see life in non- living, indeed by nature become miserable.
जातं वंशे भुवनविदिते पुष्कारावर्तकानां
जानामित्वं प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोन: ।
तेनार्थित्वं त्वयिविधिवशाद्दूरबन्धुर्गतोऽहं
याच्ञा मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा ॥ 6
अन्वय:
त्वं भुवनविदिते पुष्कारावर्तकानां वंशे जातं मघोन: प्रकृतिपुरुषं कामरूपं जानामि । तेन अहं विधिवशात् दूरबन्धु: त्वयि अर्थित्वं गत: । याच्ञा अधिगुणे मोघा वरं अधमे लब्धकामा न ।
I am aware you as one who is born in the great family of clouds (Pushkara Avartaka Family ), capable of obtaining desired form, prime relative of Indra. By that reason, I who by the divine fate, living faraway from my relatives, resort to you. Requesting to noble even if it does not yield results is virtue but not to evil even if it obtains fruits.
संतप्तानां त्वमसिशरणं तत् पयोध प्रियया:
संदेशं मे हर धनपतिक्रोधविश्लेषितस्य ।
गन्तव्या ते वसतिरलका नाम यक्षेश्वराणाम्
बाह्योधानस्थितहरशिरश्चन्द्रिकाधौतहर्म्या ॥ 7
अन्वय: पयोध त्वं संतप्तानां शरणं असि । मे धनपतिक्रोधविश्लेषितस्य तत् संदेशं प्रियया: हर ।
ते यक्षेश्वराणाम् अलकानाम वसति: बाह्योधानस्थितहरशिरश्चन्द्रिकाधौतहर्म्या गन्तव्या ।
O Cloud ! You are indeed shelter of those tormented by heat (either generated by sun or out of separation from lovers). You carry my, suffering due to separation caused by anger of Lord of Riches Kubera, message for my beloved. The place to be visited by you is Alaka named City, dwelling place of Lords of Wealth, where the garden situated outside palaces are lit by Moonlight from the head of Lord Shiva.
त्वामारूढं पवनपदवीमुद्गृहीतालकान्ता:
प्रेक्षिष्यन्ते पथिकवनिता: प्रत्यादाश्वसन्त्य: ।
क: संनद्धे विरहविधुरां त्वय्युपेक्षेत जायां
न स्यादन्योऽप्यहमिव जनो य: पराधीनवृत्ति: ॥ 8
अन्वय:
पथिकवनिता: प्रत्यादाश्वसन्त्य: उद्गृहीतालकान्ता: त्वाम् आरूढं पवनपदवीं प्रेक्षिष्यन्ते । क: संनद्धे त्वयि विरहविधुरां जायां उपेक्षेत ? अन्य: जन: अपि अहम् इव य: पराधीनवृत्ति: न स्यात् ।
The wives of travellers hoping return of their partners, upraised heads holding their curly hair, will look at you, travelling on the path of wind. When you are ready to pour rains, who neglects wife suffering from separation? Perhaps there is no one like me carrying livelihood depending upon on others.
तां चावश्यं दिवसगणना तत्परामेकपत्नीं
अव्यापन्नामविहितगतिर्द्रक्ष्यसि भ्रातुर्जायाम् ।
आशाबन्ध: कुसुमसदृशं प्रायसोह्यङ्गनानां
सद्य: पातिप्रणयिहृदयं विप्रयोगे रणद्धि ॥ 9
अन्वय :
अविहतगति: तां च दिवसगणनातत्परां एकपत्नीं भ्रातु: जायाम् अव्यापन्नां अवश्यं द्रक्ष्यसि । प्रायस: आशाबन्ध: अङ्गनानां पातिप्रणयिहृदयं कुसुमसदृशं सद्य: विप्रयोगे रणद्धि हि ।
You, in uninterrupted movement will see your brother’s wife, very devoted, certainly fixed in counting balance number of days of my return. Generally, bondage of hope indeed sustains delicate like flowers, women’s hearts, at the time of separation, quickly torments.
मन्दं मन्दं नुदति पवनोश्चानुकूलो यथा त्वां
वामश्चायं नदतिमधुरं चातकस्ते सगन्ध: ।
गर्भाधानक्षणपरिचयान्नूनमाबद्धमाला:
सेविष्यन्ते नयनसुभगं खे भवन्तं बलाका: ॥ 10
अन्वय:
पवन: च अनुकूल: मन्दं मन्दं त्वां नुदति यथा ते वाम: च अयं चातक: सगन्ध: मधुरं नदति बलाका: आबद्धमाला: गर्भाधानक्षणपरिचयात् नूनम् खे भवन्तं नयनसुभगं सेविष्यन्ते ।
With the wind blowing mildly favouring you and on your left the proud cataka bird singing sweetly, the cranes experiencing their pregnancy, indeed flying in curved rows in the sky will serve you, delight to eyes.
कर्तुं यच्च प्रभवतिमहिमुच्छिलान्ध्रमवन्ध्यां
तच्छ्रुत्वा ते श्रवणसुभगं गर्जितं मानसोत्का: ।
आकैलासाद्बिसकिसलयच्छेदपाथयेवन्त:
सम्पत्स्यन्ते नभसिभवतो राजहंसा: सहाया: ॥ 11
अन्वय:
यत् ते गर्जितं श्रवणसुभगं तत् श्रुत्वा व महिं उच्छिलान्ध्रमवन्ध्यां कर्तुं प्रभवति । राजहंसा: मानसोत्का: आकैलासात् बिसकिसलयच्छेदपाथयेवन्त: नभसि भवत: सहाया: सम्पत्स्यन्ते ।
Having heard your thunder, pleasant for hearing, earth gets prepared for suitable harvest of crops. Royal Swans interested in Manasa Lake having pieces of fibres of young lotuses as provisions for journey, in the sky , will become your companions, up to Kailasa.
आपृच्छस्व प्रियसखममुं तुङ्गमालिङ्ग्यशैलं
वन्द्यै: पुंसां रघुपतिपदैरङ्कितं मेखलासु ।
काले काले भवति भवतो यस्य संयोगमेत्य
स्नेहव्यक्तिश्चिरविरहजं मुञ्चतो वाष्पमुष्णम् ॥ 12
अन्वय:
शैलं तुङ्गं प्रियसखं आलिङ्ग्य मेखलासु रघुपतिपदै: अङ्कितं अमुं पुंसां वन्द्यै: आपृच्छस्व । भवत: संयोगं एत्य चिरविरहजं काले काले यस्य मुञ्चत: वाष्पं उष्णम् स्नेहव्यक्ति: भवति ।
Take leave, having embraced, dear friend, tall mountain, whose in their slopes have marks by steps of Lord of Raghu Race, Shri Rama, worthy of worship by people. Who having obtained your contact, long separation during every rainy season, releases hot tears (stream of water flowing from mountain during rainy season) that becomes manifested friendship.
मार्गं मत्त: शृणु कथयतस्त्वत्प्रयाणानुरूपं
सन्देशं मे तदनुजलद श्रोष्यसि श्रोत्रयेयम् ।
खिन्न: खिन्न: शिखरिषुपदं न्यस्य गन्तासि यत्र
क्षीण: क्षीण: परिलघुपय: श्रोत्रसां चोपयुज्य ॥ 13
अन्वय:
जलद, मत्त: कथयत: मार्गं त्वत्प्रयाणानुरूपं शृणु । तदनु मे सन्देशं श्रोत्रयेयम् श्रोष्यसि । खिन्न: खिन्न: शिखरिषुपदं न्यस्य क्षीण: क्षीण: परिलघुपय: श्रोत्रसां च उपयुज्य यत्र गन्तासि ।
O Cloud ! Listen from me, explaining befitting travel plan, then you will listen to message to be communicated. As you get wearied, on the mountain peaks resting a while, as you become emaciated taking little water from the mountain stream, you will go where you have to go.
अद्रे शृङ्गं हरतिपवन: किंस्विदित्युन्मुखीभि:
दृष्टोत्साहच्चकितचकितं मुग्दसिद्धाङ्गनाभि: ।
स्थानादस्मात् सरसिनिचुलादुत्पतोदङ्मुख: खं
दिङ्नागानां पथिपरिहरन् स्थूलहस्तावलेपान् ॥ 14
अन्वय:
किंस्वित् पवन: अद्रे शृङ्गं हरति इति उन्मुखीभि: मुग्दसिद्धाङ्गनाभि: दृष्टोत्साह: चकितचकितं स्थानात् अस्मात् सरसिनिचुलात् उत्पतोदङ्मुख: खं दिङ्नागानां पथि स्थूलहस्तावलेपान् परिहरन् I
What is this, is wind carrying mountain peak, thus face upwards, with excitement and shock being seen by siddha women with faces looking upwards, from this place (mountain top) of river front with canes (or from the place where another great poet Nicula, contemporary of Kalidasa lived ), rise facing Northern sky, on the path, avoiding the massive trunks of elephants guarding the directions.
रत्नच्छाय व्यतिकर इव प्रेक्ष्यमेतत्पुरस्तात्
वल्मीकग्रात् प्रभवति धनुष्खण्डमाखण्डलस्य ।
येन श्यामं वपुरतितरां कान्तिमापत्स्यते ते
बर्हेणेव स्फुरितरुचिना गोपवेषस्य विष्णो: ॥ 15
Your black body obtained, excessive shine, by that seen like snake from the ant hill with mixture of gems on it’s hood, like the chip of arrow of Indra (Rain bow), like a peacock feather of Krishna (Vishnu in cowherd form).
अन्वय:
ते श्यामं वपु: अतितरां कान्तिं आपत्स्यते येन प्रेक्ष्यं एतत् पुरस्तात् वल्मीकग्रात् प्रभवति रत्नच्छाय व्यतिकर इव आखण्डलस्य धनुष्खण्डं गोपवेषस्य विष्णो: बर्हेण स्फुरितरुचिना इव
त्वय्यायत्तं कृषिफलमिति भ्रूविलासानभिज्ञै:
प्रीतिस्निग्धै: जनपदवधूलोचनै: पीयमान: ।
सद्य: सीरोत्कषणसुरभि क्षेत्रमारूह्य मालं
किंचित्पश्चाद्व्रज लघुगति: भूय एवोत्तरेण ॥ 16
अन्वय:
त्वयि आयात्तं कृषिफलं इति भ्रूविलासानभिज्ञै: प्रीतिस्निग्धै: जनपदवधूलोचनै: पीयमान: सद्य: सीरोत्कषणसुरभिक्षेत्रं मालं आरूह्य किंचित् पश्चात् लघुगति: भूय एव उत्तरेण व्रज ।
Your arrival is the fruit of farming thus seen respectfully with friendly love by the eyes of country women, identified by their furrowed brows, quickly going over the fragrant land kept ready for cultivation, called Malam, after a while go taking again quick step northwards.
त्वामासारप्रशमितवनोपप्लवं साधु मूर्ध्ना
वक्ष्यत्यध्वश्रमपरिगतं सानुमानाम्रकूट: ।
न क्षुद्रोऽपि प्रथमसुकृतापेक्षया संश्रयाय
प्राप्ते मित्रे भवतिविमुख: किं पुनर्यस्तथोच्चै: ॥ 17
अन्वय:
सानुमान् आम्रकूट: त्वां आसारप्रशमितवनोपप्लवं अध्वश्रमपरिगतं मूर्ध्ना साधु वक्ष्यति प्रथमसुकृतापेक्षया संश्रयाय, क्षुद्र: अपि प्राप्ते मित्रे विमुख: न भवति किं पुन: य: तथा उच्चै: ?
Mango top mountain (Aamra Kuta) will tell you befittingly by it’s peak, who is fatigued by travel, who had earlier destroyed the forest fire by showers, “considering good deed carried out earlier, please take some rest. Even if mean and small, if friend arrives, neglecting is not done. Then what to speak of lofty (mountain) ?
छन्नोपान्त: परिणतफलद्योतिभि: काननाम्रै:
त्वय्यारूढे शिखरमचल: स्निग्धवेणीसवर्णे ।
नूनंयास्यत्यमरमिथुनप्रेक्षणीयमवस्थाम्
मध्ये श्याम: स्तन इव भुव: शेषविस्तारपाण्डु: ॥ 18
अचल: त्वयि शिखरं आरूढे छन्नोपान्त: परिणतफलद्योतिभि: काननाम्रै: स्निग्धवेणीसवर्णे अमरमिथुनप्रेक्षणीयम् अवस्थाम् नूनं यास्यति भुव: स्तन इव मध्ये श्याम: शेषविस्तारपाण्डु: ।
The mountain, when you climb on the peak resembling the colour of black tresses, covered around rest of the surface by the fully ripened shining forest mangos, indeed obtain the looks like the breast of earth as seen by celestial couples, ‘in the middle dark spot and balance spread with golden colour all around’.
स्थित्वा तस्मिन् वनचरवधू भुक्तकुञ्जेमुहूर्तं
तोयोत्सर्गद्रुततरगतिस्तत्परं वर्त्म तीर्ण: ।
रेवांद्रक्ष्यस्युपलविषमे विन्ध्यपादे विशीर्णां
भक्तिछेदैरिवविरचितां भूतिमङ्गे गजस्य ॥ 19
अन्वय:
तस्मिन् वनचरवधूभुक्तकुञ्जे स्थित्वा मुहूर्तं तोयोत्सर्गद्रुततरगति: तत्परं वर्त्म तीर्ण: उपलविषमे विन्ध्यपादे विशीर्णां रेवां द्रक्ष्यसि भक्तिछेदै: गजस्य भूतिमङ्गे विरचितां इव
Having stayed there for a while, in the shades of groves enjoyed by forest women, shedding some water, quickly proceed on the journey crossing the paths, you will see at Vindhya hills, hard rocky mountain, scattered Narmada river like streaks of decoration made on the body of elephant.
तस्यास्तिक्तैर्वनगजमदैर्वासितं वान्तवृष्टि:
जम्बूकुञ्जप्रतिहतरयं तोयमादायगच्छे: ।
अन्त:सारं घनतुलयितुं नानिल: शक्ष्यति त्वां
रिक्त:सर्वो भवति हि लघु: पूर्णता गौरवाय ॥ 20
अन्वय:
वान्तवृष्टि: तस्या: तिक्तै: वनगजमदै: वासितं जम्बूकुञ्जप्रतिहतरयं तोयम् आदाय गच्छे: । अनिल: त्वां अन्त:सारं घनतुलयितुं न शक्ष्यति । रिक्त: सर्व: लघु: हि पूर्णता गौरवाय भवति ।
Having shed some showers, taking little water that has the fragrance of rut forest elephants, stream of jumbu forest groves and go forward. The wind can not carry if you are heavy. Emptiness in everything becomes light while fullness is heavy.
नीपं दृष्ट्वा हरितकपिशं केषरैरर्धरूढै:
आविर्भूत प्रथममुकुला: कन्दलीश्चानुकच्छम् ।
जग्ध्वारण्येष्वधिकसुरभिं गन्धमाघ्राय चोर्व्यो:
सारङ्गास्ते जललवमुच: सूचयिष्यन्ति मार्गम् ॥ 21
अन्वय:
सारङ्गा: हरितकपिशं नीपं केसरै: अर्धरूढै: आविर्भूतप्रथममुकुला: कन्दली: च अनुकच्छम् दृष्ट्वा
अरण्येषु जग्ध्वा ऊर्वया: अधिकसुरभिं गन्धं आघ्राय च ते जललवमुच: मार्गम् सूचयिष्यन्ति ॥
Having seen the Kadamba flowers greenish and reddish brown, half developed filaments fresh buds arisen, plantains along the river banks, having taken the excessive fragrance of earth in burnt forest, the deer will show you place for releasing showers.
उत्पश्यामि द्रुतमपिसखे मत्प्रियार्थं यियासो:
कालक्षेपं ककुभसुरभौ पर्वते पर्वते ते ।
शुक्लापाङ्गै: सुजलनयनै: स्वागतीकृत्य केका:
प्रत्युद्यात: कथमपि भवान् गन्तुमाशुव्यवस्येत् ॥ 22
अन्वय:
सखे मत्प्रियार्थं यियासो: द्रुतं अपि ककुभसुरभौ पर्वते पर्वते शुक्लापाङ्गै: सुजलनयनै: केका: स्वागतीकृत्य प्रत्युद्यात: ते कालक्षेपं उत्पश्यामि । भवान् कथं अपि आशु गन्तुं व्यवस्येत् ।
O friend, even though desiring to travel for the benefit of my lover quickly, in every mountain with the fragrance of Arjuna tree flowers, the singing sounds of peacocks (having white in corners) with watered eyes, welcoming and receiving, I see possible time waste. You some how strive to go fast (not tempted).
पाण्डुच्छायोपवनवृतय: केतकै: सूचिभिन्नै:
नीडारम्भैर्गृहबलिभुजामाकुलग्रामचैत्या: ।
त्वय्यासन्ने परिणतफलश्यामजम्बूवनान्ता:
सम्पत्स्यन्ते कतिपयदिनस्थायिहंसा दशार्णा: ॥ 23
अन्वय:
त्वयि आसन्ने दशार्णा: पाण्डुच्छायोपवनवृतय: केतकै: सूचिभिन्नै: आकुलग्रामचैत्या: नीडारम्भै: गृहबलिभुजां परिणतफलश्यामजम्बूवनान्ता: कतिपयदिनस्थायिहंसा: सम्पत्स्यन्ते ॥
When you approach, the country called ten lakes (dashaarna), with falling of ketaka flowers buds divided in to needle like in the end, their garden would be shining white all over, commotion in the villages as house crows are engaged in nesting activity, Jambu trees becoming black due to ripening of fruits, staying back of swans at the lakes for some days, will happen.
तेषां दिक्षु प्रथितविदिशालक्षणां राजधानीं
गत्वा सद्य: फलमविकलं कामुकत्वस्य लब्धा ।
तीरोपान्तस्तनितसुभगं पास्यसि स्वाधु यस्मात्
सभ्रूभङ्गं मुखमिवपयो वेत्रवत्याचलोर्म्या:॥ 24
अन्वय:
तेषां दिक्षु प्रथितविदिशालक्षणां राजधानीं गत्वा सद्य: फलं अविकलं कामुकत्वस्य लब्धा यस्मात् वेत्रवत्या: चलोर्म्या: सभ्रूभङ्गं मुखं इव तीरोपान्तस्तनितसुभगं स्वाधु पय: पास्यसि ।
Having gone quickly in that direction, marked by famous capital city of (Dasharna), Vidishaa, like fully enjoyable sport obtained of lover, near river banks thundering elegantly, as if from the frowning face of that River vetravati water waves flowing , you will drink sweet water.
नीचैराख्यं गिरिमधिवसेस्तत्र विश्रामहेतो:
त्वत्सम्पर्कात् फुलकितमिव प्रौढपुष्पै: कदम्बै: ।
य: पण्यस्त्रीरतिपरिमलोद्गारिभिर्नागराणां
उद्दामानि प्रथयति शिलावेश्मभिर्यौवनानि ॥ 25
अन्वय:
तत्र विश्रामहेतो: त्वत् सम्पर्कात् फुलकितं इव् प्रौढपुष्पै: कदम्बै: नीचै: आख्यं गिरिम् अधिवसे: य:
पण्यस्त्रीरतिपरिमलोद्गारिभि: शिलावेश्मभि: नागराणां उद्दामानि यौवनानि प्रथयति ।
There, on the hill named small (neecai), on account of your stay and rest, from your touch blossomed Kadamba flowers bristling like, by the fragrances and talks of women engaged in oldest profession in the mountain caves, speaks amorous youthfulness of the town dwellers.
विश्रान्त: सन् व्रज वननदीतीरजातानि सिञ्चन्
उद्यानानां नवजलकणैर्यूथिकाजालकानि ।
गण्डस्वेदा पनयनरुजा क्लान्तकर्णोत्पलानां
छायादानात् क्षणपरिचित: पुष्पलावीमुखानाम् ॥ 26
अन्वय:
विश्रान्त: सन् सिञ्चन् उद्यानानां वननदीतीरजातानि यूथिकाजालकानि नवजलकणै: क्षणपरिचित: छायादानात् गण्डस्वेदापनयनरुजाक्लान्तकर्णोत्पलानां पुष्पलावीमुखानाम् व्रज
Resting a while there, showering on the garden’s jasmine plants growing in the river banks by sprayer of fresh water, acquainted there for a moment, offering shade, faces of lotus garland making women, with faded ear lotuses, due to wiping the sweats on cheeks, proceed further.
वक्र पन्था यदपिभवत: प्रस्थितस्योत्तराशां
सौधोत्सङ्गप्रणयविमुखो मा स्म भूरुज्जयिन्या: ।
विद्युद्दामस्फुरितचकितैस्तत्र पौराग्गनानां
लोलोपाङ्गैर्यदिनरमसे लोचनैर्वञ्चितोऽसि ॥ 27
अन्वय: यत् वक्रपन्था अपि भवत: प्रस्थित: उत्तराशां उज्जयिन्या: सौधोत्सङ्गप्रणयविमुख: मा स्म भू: । तत्र विद्युद्दामस्फुरितचकितै: लोलोपाङ्गै: लोचनै: पौराग्गनानां यदि न रमसे वञ्चित: असि ।
Even if it curved route when you go towards North, do not turn your face towards the renowned palace terraces of Ujjayini (i.e., located North West). There, if you do not enjoy side glances and unsteady movements under the lights of city girls, by eyes, you would be regretting.
वीचिक्षोभस्तनितविहगश्रेणिकाञ्चीगुणाया:
संसर्पन्त्या: स्खलितसुभगं दर्शितावर्तनाभे: ।
निर्विन्ध्याया: पथि भव रसाभ्यन्तर: सन्निपत्य
स्रीणामाध्यं प्रणयवचनं विभ्रमो हि प्रियेषु ॥ 28
अन्वय:
निर्विन्ध्याया: संसर्पन्त्या: स्खलितसुभगं वीचिक्षोभस्तनितविहगश्रेणिकाञ्चीगुणाया: दर्शितावर्तनाभे: रसाभ्यन्तर: सन्निपत्य पथि भव स्त्रीणां आध्यं प्रणयवचनं प्रियेषु विभ्रम: हि ।
Take that path of the river flowing from Vindhya Mountain, beautiful stumbling in rocky surface, turbulence of waves causing row of birds noisy forming like waist ornament, having drunk from her exposed navel (whirlpool formed due to opposing currents). Primarily declaration of love by such act causes unsteadiness of women in men.
वेणीभूतप्रथनुसलिलासावतीतस्य सिन्धु:
पाण्डुछायातटरुहतरुभ्रंशिभिर्जीर्णपर्णै: ।
सौभाग्यं ते सुभगविरहावस्थया व्यञ्चयन्ती
कार्श्यं येन त्यजति विधिना स त्वयैवोपपाद्य: ॥ 29
अन्वय:
सुभग सिन्धु: वेणीभूतप्रथनुसलिला तटरुहतरुभ्रंशिभि: जीर्णपर्णै: पाण्डुछाया विरहावस्थया व्यञ्चयन्ती ते सौभाग्यं ताम् अतीतस्य स उपपाद्य: त्वया येन विधिना कार्श्यं त्यजति इव ।
O Auspicious ! The Malwa river becoming lean stream like single braid, white at the banks by the fall of old leaves from the trees, suffering from pangs of separation, your fortune, crossing over her, that occurrence by you, by divine intervention, as if she gives up her leanness.
प्राप्यावन्तीनुदयनकथाकोविदग्रामवृद्धान्
पूर्वोद्दिष्टामनुसरपुरीं श्रीविशालां विशालाम् ।
स्वल्पीभूते सुचरितफले स्वर्गीनां गां गतानाम्
शेषैर्पुण्यै हृतमिवदिव: कान्तिमत् कण्डमेकम् ॥ 30
अन्वय:
अवन्तीं प्राप्य पूर्वोद्दिष्टामं उदयनकथाकोविदग्रामवृद्धान् पुरीं श्रीविशालां विशालाम् स्वल्पीभूते सुचरितफले शेषै: पुण्यै: स्वर्गीनां गां गतानाम् दिव: हृतं कान्तिमत् कण्डं एकम् इव अनुसर
Having reached Avanti country as previously informed, follow that capital city Ujjayani, full of wealth, large city, old learned people familiar with Udayana folklore, shining like a piece of heaven taken and kept in the earth, when the merits of virtuous actions fall short, for the balance merits, divine dwellers descend there.
दीर्घीकुर्वन् पटुमदकलं कूजितं सारसानां
प्रत्यूषेषुस्फुटितकमलामोदमैत्रीकषाय: ।
यत्र स्त्रीणां हरतिसुरतग्लानिमङ्गानुकूल:
सिप्रावात: प्रियतम इव प्रार्थनाचाटुकार: ॥ 31
अन्वय:
यत्र प्रत्यूषेषु सिप्रावात: स्फुटितकमलामोदमैत्रीकषाय: सारसानां पटुमदकलं कूजितं दीर्घीकुर्वन् अङ्गानुकूल: स्त्रीणां सुरतग्लानिं हरति प्रार्थनाचाटुकार: प्रियतम: इव ।
Where at the every dawn, Sipra river breezes, fragrant mixed with sweet smelling lotuses blossomed, makes long the toxic love shrieks of swans, conducive to body, takes away tiredness of women engaged in love sports, like flattering words spoken by the lover.
प्रद्योतस्य प्रियदुहितरं वत्सराजोऽत्र जह्रे
हैमं ताल द्रुमवनमभूदत्र तस्यैव राज्ञ: ।
अत्रोद्भ्रान्त: किलनलगिरि: स्तम्भमुत्पाट्य दर्पा
दित्यागन्तून् रमयति जनो यत्रबन्धूनभिज्ञ: ॥ 32
अन्वय:
अत्र वत्सराज: प्रद्योतस्य राज्ञ: तस्य एव प्रियदुहितरं जह्रे । अत्र हैमं तालद्रुमवनं अभूत् । अत्र किल नलगिरि: स्तम्भं दर्पात् उत्पाट्य उद्भ्रान्त: इति यत्र जन: अभिज्ञ: आगन्तून् बन्धून् रमयति ।
Here, Vatsaraja Udayana carried away King Prayota’s dear daughter Vasavadatta. There is also golden Tala trees forest. Also intoxicated Nalagiri named elephant uprooted the pillar out of arrogance. Thus, knowledgeable native persons enjoy narrating the stories to relatives who have arrived.
हारांस्तारांस्तरलघुटिकान् कोटिश: शङ्खशुक्ती:
शष्पश्यामान्मरकतमणीनुन्मयूकप्ररोहान् ।
दृष्ट्वा यस्यां विपणिरचितान्विद्रुमाणां च भङ्गान्
संलक्ष्यन्ते सलिलनिधयस्तोयमात्रावशेषा: ॥ 33
अन्वय:
यस्यां हारान् तारान् तरलघुटिकान् कोटिश: शङ्खशुक्ती: श्ष्पश्यामान् म रकतमणीन् उन्मयूकप्ररोहान् विद्रुमाणां भङ्गान् दृष्ट्वा सलिलनिधय: तोयमात्रावशेषा: संलक्ष्यन्ते ।
Where seeing shining string of rubies and pearls, emerald gems, crores of conch and pearl shells, dark blue grasses, radiant shoots of corals pieces spread in the market, it looks as though Ocean is left with water only.
जालोद्गीर्णैरुपचितवपु: केशसंस्कारधूपै:
बन्धुप्रीत्या भवनशिखिभिर्दत्तनृत्योपहार: ।
हर्म्येष्वश्या: कुसुमसुरभिष्वध्वखेदं नयेथा
लक्ष्मीं पश्यंल्ललितवनितापादरागाङ्कितेषु ॥ 34
अन्वय:
जालोद्गीर्णै: केशसंस्कारधूपै: उपचितवपु: बन्धुप्रीत्या भवनशिखिभि: दत्तनृत्योपहार: हर्म्येषु कुसुमसुरभिषु वश्या: ललितवनितापादरागाङ्कितेषु लक्ष्मीं पश्यन् अध्वखेदं नयेथां
Body served by incenses of used to dress the hair coming out of palace windows, hospitality of palace peacocks giving dances out of brotherly love, in the palaces that are made fragrant by flowers, seeing the prosperity in the marked by the red dye decorated footmarks of beautiful women residents, your journey fatigue, may be removed.
भर्तु: कण्ठच्छविरिति गणै: सादरं वीक्ष्यमाण:
पुण्यं याया स्त्रिभुवन गुरोर्धामचण्डीश्वरस्य ।
धूतोद्यानं कुवलयरजो गन्धिभिर्गन्धवत्या:
तोयक्रीडानिरतयुवति स्नानतिक्तैर्मरुद्भि: ॥ 35
अन्वय:
भर्तु: कण्ठच्छवि: इति गणै: सादरं वीक्ष्यमाण: स्त्रिभुवनगुरो: चण्डीश्वरस्य धाम पुण्यं धूतोद्यानं गन्धवत्या: कुवलयरजोगन्धिभि: मरुद्भि: तोयक्रीडानिरतयुवतिस्नानतिक्तै: याया
Seen by the followers with respect as resembling Masters’s, Lord of three worlds’, Lord of Parvati’s blue neck, visit the pious abode (of that Lord Shiva), garden served by River Gandhavati’s fragrances of pollen blue lotuses carried by breezes and aromas of women engaged in water sports and bathing.
अप्यन्यस्मिञ् जलधर महाकालमासाद्य काले
स्थातव्यं ते नयनविषयं यावदत्येति भानु: ।
कुर्वन् संध्याबलिपटहतां शूलिन: श्लाघनीयां
आमन्द्राणां फलमविकलं लप्स्यसे गर्जितानाम् ॥ 36
अन्वय:
जलधर अन्यस्मिन् काले महाकालं आसाद्य अपि नयनविषयं भानु: यावत् अत्येति ते स्थातव्यं I शूलिन: संध्याबलिपटहतां श्लाघनीयां आमन्द्राणां गर्जितानाम् कुर्वन् फलमविकलं लप्स्यसे
O Cloud, even when you reach Mahakala at another time, you shall stay until sun goes beyond your sight. During Shiva’s praiseworthy evening worship with drum beats, you will obtain full fruits of deep thundering.
पादन्यासै: क्वनितरशनास्तत्रलीलावधूतै
रत्नच्छायाखचितबलिभिस्चामरै: क्लान्तहस्ता: ।
वेश्यास्त्वत्त: नखपदसुखान् प्राप्यवर्षाग्रबिन्दून्
आमोक्ष्यन्ते त्वयि मधुकर श्रेणिदीर्घान् कटाक्षान् ॥ 37
अन्वय:
तत्र वेश्या: क्वनितरशना: पादन्यासै: क्लान्तहस्ता: लीलावधूतै: रत्नच्छायाखचितबलिभि: चामरै: त्वत्त: वर्षाग्रबिन्दून् नखपदसुखान् प्राप्य त्वयि मधुकरश्रेणिदीर्घान् कटाक्षान् आमोक्ष्यन्ते
Their courtesans girdles tinkling by placement of their dance steps, fatigued hands by playfully holding camaras whose handles are studded with shining gems, having obtained from you rain drops, soothing to the nail marks (on their bodies caused by lovers), will cast you with side glances forming like long row of honey bees.
पश्चादुच्चैर्भुजतरुवनं मण्डलेनाभिलीन:
सांध्यं तेज: प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधान: ।
नृत्यारम्भे हरपशुपतेरार्द्रनागाजिनेच्छां
शान्तोद्वेगस्तिमितनयनं दृष्टभक्तिर्भवान्या ॥ 38
पश्चात् पशुपते: नृत्यारम्भे उच्चै: भुजतरुवनं मण्डलेन अभिलीन: सांध्यं तेज: प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधान: आर्द्रनागाजिनेच्छां हर भवान्या शान्तोद्वेगस्तिमितनयनं दृष्टभक्ति:
Later, during commencement of Shiva’s dance, stretching his hands resembling tall forest tree trunk bearing the evening splendour with redness of fresh japaa flowers (red sampangi), remove Lord’’s desire for wet dark elephant skin (cloud as replacement for wet elephant skin), devotion seen by Bhavani with eyes pleasing free from anxiety.
गच्छन्तीनां रमणवसतिं योषीतां तत्र नक्तं
रुद्धालोके नरपतिपथे सूचिभेद्यैस्तमोभि: ।
सौदामिन्या कनकनिकषस्निग्दयादर्शयोर्वीं
तोयोत्सर्गस्तनितमुखरो मा स्म भूर्विकल्वास्ता: ॥ 39
अन्वय:
तत्र गच्छन्तीनां रमणवसतिं योषीतां नक्तं रुद्धालोके नरपतिपथे सूचिभेद्यै: तमोभि: सौदामिन्या कनकनिकषस्निग्दया ऊर्वीं दर्शय तोयोत्सर्ग: तनितमुखर: विकल्वास्ता: मा स्म भू: ।
There, show the earth to the women going to lovers’ dwellings in the night, sight blocked, in royal pathway densely dark, very thick capable of pierce by sharp needle, by lightning flashes similar to streak of gold on touch stone (stone used to test gold). Do not show your aggression on the weak souls by releasing showers.
तां कस्यांचिद्भवनवलभौ सुप्तपारावतायां
नीत्वा रात्रीं चिरविलसनात्खिन्नविद्युत्कलत्र: ।
दृष्टे सूर्ये पुनरपिभवान् वाहयेदध्वशेषं
मन्दायन्ते न खलु सुहृदामभ्युपेतार्थकृत्या: ॥ 40
अन्वय:
भनवलभौ सुप्तपारावतायां रात्रीं तां कस्यांचित् नीत्वा चिरविलसनात् खिन्नविद्युत्कलत्र: दृष्टे सूर्ये पुनरपि भवान् अध्वशेषं वाहयेत् I सुहृदाम् अभ्युपेतार्थकृत्या: न खलु मन्दायन्ते ।
Somehow passing that night where pigeons sleep in the pinnacles of palace, due to flashing for long time, wife lightning fatigued, when Sun is seen, you proceed again for balance journey. Indeed, the noble souls carrying out the purposeful assignment of the friends do not delay.
तस्मिन् काले नयनसलिलं योषितां खण्डितानां
शान्तिं नेयं प्रणयभिरतो वर्त्म भानोस्त्यजाशु ।
प्रालेयास्रं कमलवदनात् सोऽपि हर्तुं नलिन्या:
प्रत्यावृत्तस्त्वयिकररुधि स्यादनल्पाभ्यसूय: ॥ 41
अन्वय:
तस्मिन् काले योषितां खण्डितानां नयनसलिलं प्रणयभि: शान्तिं नेयं । अत: वर्त्म भानो: त्यज आशु ।
स: अपि प्रत्यावृत्त: नलिन्या: कमलवदनात् हर्तुं प्रालेयास्रं त्वयि कररुधि अनल्पाभ्यसूय: स्यात् ।
During that time, tears from the eyes of distressed women are to be wiped out and pacified by their lovers (who failed to keep up appointment). Therefore, you avoid Sun’s path quickly. He also returning back to wipe out dew drops of (his lover) Lotus Plant from her Lotus face, when you are obstructing his rays, he may become extremely angry.
गम्भीराया: पयसिसरितश्चेतसीव प्रसन्ने
छायात्मापि प्रकृतिसुभगो लप्स्यते ते प्रवेशं ।
तस्मात्तस्या: कुमुदविशदान्यर्हसि त्वं न धैर्यान्
मोघीकर्तुं चटुलसफरोद्वर्तनप्रेक्षितानि ॥ 42
ते छायात्मा अपि प्रकृतिसुभग: गम्भीराया: सरित: पयसि प्रसन्ने चेतसि इव प्रवेशं लप्स्यते। तस्मात् त्वं तस्या: कुमुदविशदानि चटुलसफरोद्वर्तनप्रेक्षितानि धैर्यान् मोघीकर्तुं न अर्हसि ।
Your reflected image also naturally beautiful will obtain entry in to the waters of River Gambhiraa, clean like pure mind. Therefore, you do not deserve to baffle the firmness of her loveable, rubbing and glancing saphara (large) fishes resembling white lotuses.
तस्या: किंचित् करधृतमिव प्राप्तवानीरशाखं
नीत्वा नीलं सलिलवसनं मुक्तरोधोनितम्बम् ।
प्रस्थानं ते कथमपि सखे लम्बमानस्य भावि
ज्ञातास्वादो विवृतजघनां को विहातुं समर्थ: ॥ 43
सखे तस्या: किंचित् करधृतं इव प्राप्तवानीरशाखं नीलं सलिलवसनं नीत्वा मुक्तरोधोनितम्बम् ते लम्बमानस्य विवृतजघनां प्रस्थानं कथमपि भावि । क: ज्ञातास्वाद: विहातुं समर्थ: ।
Friend, having taken that river Gambheera’s, dark water resembling clothes up to tree branches as if held by hand, quitting waist like bank, you hanging down due to heaviness, leaving that place, sand bank similar to exposed waist any how would be difficult ! Who indeed is capable to give up, knowing that taste?
त्वन्निष्पन्दोच्छ्वसितवसुधागन्धसम्पर्करम्य:
स्रोतोरन्ध्रध्वनितसुभगं दन्तिभि: प्रीयमाण: ।
नीचैर्वास्यत्युपजिगमिषोर्देवपूर्वं गिरिं ते
शीतो वायु: परिणमयिता काननोदुम्बराणाम् ॥ 44
अन्वय:
शीतो वायु: त्वत् निष्पन्दोच्छ्वसितवसुधागन्धसम्पर्करम्य: प्रीयमाण: दन्तिभि: स्रोतोरन्ध्रध्वनितसुभगं काननोदुम्बराणाम् परिणमयिता उपजिगमिष: ते देवपूर्वं गिरिं नीचै स्वास्यति ।
Cool breeze, earth also smelling pleasant by touch of your showers, inhaled by elephants in their trunks with delightful sound, that ripens forest fig fruits will blow below you desiring to approach Devagiri City.
तत्र स्कन्दं नियतवसतिं पुष्पमेघीकृतात्मा
पुष्पासारै: स्नपयतु भवान् व्योमगङ्गाजलार्द्रै: ।
रक्षाहेतोर्नवशशिभृता वासवीनां चमूनां
अत्यादित्यं हुतवहमुखे संभृतं तद्धि तेज: ॥ 45
अन्वय:
तत्र भवान् पुष्पमेघीकृतात्मा पुष्पासारै: व्योमगङ्गाजलार्द्रै: स्कन्दं नियतवसतिं स्नपयतु I नवशशिभृता रक्षाहेतो: वासवीनां चमूनां अत्यादित्यं तत् तेज: हुतवहमुखे संभृतं हि
There, you form as cloud of flower, by showers of flower pollens wet with waters of heavenly Ganges, sprinkle on the permanent Resident of the City, Skanda. Lord Shiva, placed that splendour, more fiery than Sun for the protection of Indra’s army, in mouth of Fire God.
ज्योतिर्लेखा वलयिगलितं यस्य बर्हं भवानी
पुत्रप्रेम्णा कुवलयपद प्रापिकर्णेकरोति ।
धौतापाङ्गं हरशशिरुचा पावकेस्तं मयूरं
पश्चादद्रिग्रहणगुरिभिर्गर्जितैर्नर्तयेथा: ॥ 46
अन्वय:
पश्चात् अद्रिग्रहणगुरिभि: गर्जितै: पावकेस्तं मयूरं ज्योतिर्लेखा वलयिगलितं धौतापाङ्गं हरशशिरुचा यस्य बर्हं भवानी पुत्रप्रेम्णा कुवलयपदप्रापिकर्णेकरोति नर्तयेथा: ।
Later, by thunder, echoed by mountains, make Kartikeya’s (born from fire) peacock dance, whose eyes are made resplendent with Shivas moon, whose fallen feather with circles of lustre, Bhavani wears in her ear in place of Lotus petals out of affection towards Son.
आराध्यैनं शरवनभवं देवमुल्लाङ्घिताध्वा
सिद्धद्वन्द्वैर्जलकणभयाद्वीणिभिर्मुक्तमार्ग: ।
व्यालम्बेथा: सुरभितनया लम्भजां मानयिष्यन्
स्रोतोमूर्त्या भुविपरिणतां रन्तिदेवस्य कीर्तीम् ॥ 47
अन्वय:
आराध्य एनं शरवनभवं देवं उल्लाङ्घिताध्वा सिद्धद्वन्द्वै: जलकणभयात् वीणिभि: मुक्तमार्ग:
सुरभितनयालम्भजां मानयिष्यन् स्रोतोमूर्त्या रन्तिदेवस्य कीर्तीम् भुवि परिणतां व्यालम्बेथा: ।
Having worshiped that God born in the Sharavana (White Grass Forest), free from the path followed by Siddha Couples, carrying lutes, who have dislike for rains, hang down at the place of sacrifice of Surabhi’s daughters, honouring Chambal River form, the fame of Rantideva, glorified in the earth.
त्वय्यादातुं जलमवनते शार्ङ्गिणो वर्णचौरे
तस्या: सिन्धो: पृथुमपितनुं दूरभावात्प्रवाहम् ।
प्रेक्षिष्यन्ते गगनगतयो नूनमावर्ज्य दृष्टि:
एकं मुक्ता गुणमिवभुव: स्थूलमध्येन्द्र नीलम् ॥ 48
अन्वय:
त्वयि शार्ङ्गिण: वर्णचौरे आदातुं तस्या: सिन्धो: जलं अवनते पृथुं अपि तनुं दूरभावात् गगनगतय: आवर्ज्य दृष्टि: नूनं प्रवाहम् भुव: एकं मुक्तागुणं स्थूलमध्येन्द्रनीलम् इव प्रेक्षिष्यन्ते I
When you have stolen Krishna’s complexion, as you bend down to drink water from the river, for the eyes of siddhas travelling in sky, as they bend down, stream of earth even though large due to distance would look like earth’s single pearl chain and blue sapphire gem in the middle.
तामुत्तीर्य व्रजपरिचितभ्रूलताविभ्रमानां
पक्ष्मोत्क्षेपादुपरिविलसत्कृष्णशरप्रभाणाम् ।
कुन्दक्षेपानुगमदुकरश्रीमुषामात्मबिम्बं
पात्रीकुर्वन् दशपुरवधूनेत्रकौतूहलानाम् ॥ 49
अन्वय:
तां उत्तीर्य दशपुरवधूनेत्रकौतूहलानाम् परिचितभ्रूलताविभ्रमानां पक्ष्मोत्क्षेपात् उपरिविलसत्कृष्णशरप्रभाणाम्
कुन्दक्षेपानुगमदुकरश्रीमुषां आत्मबिम्बं पात्रीकुर्वन् व्रज
Having crossed that river Chambal, proceed becoming the curious object of Dashapura women acquainted with movement of creeper eye brows, large dark colour eyes, eyelashes flashing upwards, resembling the beauty of image of bees following movement of jasmine flowers.
ब्रह्मावर्तं जनपदमथश्छाययागाहमान:
क्षेत्रं क्षेत्रप्रधनपिशुनं कौरवं तद्भजेथा: ।
राजन्यानां शितशरशतैर्यत्र गाण्डीवधन्वा
धारापातैस्त्वमिवकमलान्यभ्यवर्षन्मुखानि ॥ 50
अन्वय:
अथ ब्रह्मावर्तं जनपदं श्छायया गाहमान: कौरवं क्षेत्रं क्षेत्रप्रधनपिशुनं तत् भजेथा: यत्र राजन्यानां शितशरशतै: गाण्डीवधन्वा धारापातै: त्वं कमलानि मुखानि अभ्यवर्षन् इव ।
Afterwards, penetrate by your shadow the region called Brahmaavartam, and honour that Kurukshetra, every field there evidencing destruction in the battle, where kings perished and fallen by hundreds of sharp arrows, by Gandiva bow (Arjuna’s) like your rain showers on faces of lotus flowers.
हित्वा हालामभिमतरसां रेवतीलोचनाङ्गां
बन्धुप्रीत्यासमरविमुखो लाङ्गलीया: सिषेवे ।
कृत्वा तासामभिगममपां सौम्य सारस्वतीनां
अन्तस्शुद्धस्त्वमपिभविता वर्णमात्रेणकृष्ण: ॥ 51
अन्वय:
लाङ्गली हित्वा हालां अभिमतरसां रेवतीलोचनाङ्गां बन्धुप्रीत्या समरविमुख: अपां सारस्वतीनां तासां अभिगमं कृत्वा या: सिषेवे सौम्य त्वं अन्त: शुद्ध: भविता असि वर्णमात्रेणकृष्ण: ।
Balarama, having given up wine attractive liquid marked with Revati’s eyes, remained neutral in the war due to affection towards relatives, carried out Theerta Yatra, served the waters of Saraswati having visited there, o gentle one, you also like that remain pure within even if outwardly by colour black (don’t pour rains sip some water from Saraswati).
तस्माद्गच्छेरनुकनखलं शैलराजावतीर्णां
जह्नो: कन्यां सगरतनयस्वर्गसोपानपङ्क्तिम् ।
गौरीवक्त्रभ्रुकुटिरचनां या विहस्येव फेनै:
शम्भो: केशग्रहणमकरोदिन्दुलग्नोर्मिहस्ता ॥ 52
अन्वय:
तस्मात् अनुकनखलं शैलराजावतीर्णां जह्नो: कन्यां सगरतनयस्वर्गसोपानपङ्क्तिम् गौरीवक्त्रभ्रुकुटिरचनां गच्छे: या इन्दुलग्नोर्मिहस्ता विहस्येव फेनै: शम्भो: केशग्रहणम् अकरोत् ।
Then, following mountain range of Saraswati River, visit Ganga, descending from Himalayas, daughter of Sage Jahnu, that became staircase for ascendance of Sagara’s sons to heaven, that brought frowning on the brows of Parvati, who (Ganga) with hand like waves touching the moon by her foam seized Shiva’s matted hair, as if laughing.
तस्या: पातुं सुरगज इव व्योम्निपूर्वार्ध लम्बी
त्वं चेदच्छस्फटिकविशदं तर्कयेस्तियगम्भ: ।
संसर्पन्त्या सपदिभवत: स्रोतसिच्छाययासा
स्यादस्थानोपगतयमुना सङ्गमेवाभिरामा ॥ 53
अन्वय:
सुरगज व्योम्नि पूर्वार्धलम्बी इव त्वं तस्या: संसर्पन्त्या तिर्यक् अम्भ: अच्छस्फटिकविशदं पातुं तर्कये: चेत् सपदि भवत: स्रोतसिच्छायया सा अस्थानोपगतयमुना स्यात् अभिरामा सङ्गम इव ।
Like the Direction Elephant extending it’s front portion in the sky, if you consider to drink that moving, crookedly, crystal clear pure water (of Ganga), immediately by your shadow in the river (Ganga), it would become meeting of Yamuna in another place like beautiful Sangama at Prayaga.
आसीनानां सुरभितशिलं नाभिर्गन्धैर्मृगानां
तस्या एव प्रभवमचलं प्राप्य गौरं तुषारै: ।
वक्ष्यस्यध्वश्रमविनयने तस्य शृङ्गेविषण्ण:
शोभां शुभ्र त्रिनयनवृषोत्खातपङ्कोमपेयाम् ॥ 54
अन्वय:
तस्या एव सुरभितशिलं प्रभवमचलं नाभिर्गन्धै: मृगानां आसीनानां गौरं तुषारै: प्राप्य तस्य अध्वश्रमविनयने शृङ्गेविषण्ण: शोभां शुभ्रत्रिनयनवृषोत्खातपङ्कोमपेयाम् वक्ष्यसि ।
Sitting on the rocks of Mountain fragrant by the smell of musk deer, where Ganga commences the flow, obtaining the whiteness of mist, remove travel fatigue remaining in that peak for a while, similar to the beauty of mud dug by the white bull of three eyed Lord (Shiva), you will stay there.
तं चेद्वायौ चरतिसरलस्कन्धसङ्घट्टजन्मा
बाधेतोल्काक्षपितचमरीबालभारोदवाग्नि: ।
अर्हस्येनं शमयितुमलं वारिधारासहस्रै:
आपन्नार्तिप्रशमनफला: सम्पदो ह्युत्तमानाम् ॥ 55
अन्वय:
चेत् वायौ चरति सरलस्कन्धसङ्घट्टजन्मा दवाग्नि: उल्काक्षपितचमरीबालभार: तं बाधेत एनं शमयितुं अलं वारिधारासहस्रै: अर्हसि । आपन्नार्तिप्रशमनफला: उत्तमानाम् सम्पद: हि ।
If wind blows making devadaru tree trunks clashing at each other generating forest fire, causing destruction of heaps of dry yak tail hair, by pouring thousands of showers, it is befitting of you to sufficiently extinguish the fire. Merits earned by removing distress of suffering indeed is the wealth of noble.
ये संरम्भोत्पतनरभसा: स्वाङ्गभङ्गायतस्मिन्
मुक्ताध्वान सपदिशरभा लङ्गयेयुर्भवन्तम् ।
तान्कुर्वीथास्तुमुलकरकावृष्टिहासावकीर्णान्
के वा न स्यु: परिभवपदं निष्फलारम्भयत्ना: ॥ 56
अन्वय:
ये संरम्भोत्पतनरभसा: शरभा: स्वाङ्गभङ्गाय भवन्तम् लङ्गयेयु: तस्मिन् सपदि तान् तुमुलकरकावृष्टिहासावकीर्णान् मुक्ताध्वान कुर्वीथा: । के वा परिभवपदं निष्फलारम्भयत्ना: न स्यु: ?
Those sharabha birds out of anger violently approach you for damaging their own limbs then immediately scatter them laughing (thundering) with hail stones and make the pathway clear. Who undertaking misadventures will not become objects of contempt?
(Sharabha – eight legged birds during hail storm fly and get their limbs broken)
तत्रव्यक्तं दृषदिचरणान्यासमर्धेन्दुमौले:
शश्वत्सिद्धैरुपहृतबलिं भक्तिनम्र: परीया: ।
यस्मिन्दृष्टे करणविगमा दूर्ध्वमुद्धूतपापा:
संकल्पन्ते स्थिरगणपद प्राप्तये श्रद्दधाना: ॥ 57
अन्वय:
तत्र व्यक्तं दृषदि चरणान्यासमर्धेन्दुमौले: भक्तिनम्र: परीया: शश्वत् सिद्धै: उपहृतबलिं यस्मिन् दृष्टे श्रद्दधाना: करणविगमात् ऊर्ध्वमुद्धूतपापा: स्थिरगणपदप्राप्तये संकल्पन्ते ।
There, certainly, bending do the pradakshinam with devotion of the rock marked by footmarks of Shiva, where Siddhas always carry worship, when seen, faithful devotees, with sins absolved obtain permanent position among Shiva’s attendants after death.
शब्दायन्ते मधुरमनिलै: कचिका: पूर्यमाणा:
संसक्ताभिस्त्रिपुरविजयो गीयते किन्नरीभि: ।
निर्ह्रादी ते मुरज इव चेत् कन्दरेषु ध्वनि: स्यात्
सङ्गीतार्थो ननु पशुपतेस्तत्र भावी समग्र: ॥ 58
अन्वय:
अनिलै: कचिका: पूर्यमाणा: मधुरं शब्दायन्ते संसक्ताभि: किन्नरीभि: त्रिपुरविजय: गीयते चेत् कन्दरेषु निर्ह्रादी ते मुरज इव ध्वनि: स्यात् तत्र पशुपते: सङ्गीतार्थ: समग्र: ननु भावी ।
By wind filled Bamboos pleasant sounds made, by charming kinnara women Tripura victory sung, if your thunder echoing inside the caves like drum beat happens, there it would become display of complete music orchestra of Shiva.
प्रालेयाद्रेरुपतटमतिक्रम्य तांस्तान् विशेषान्
हंसद्वारं भृगुपतियशोवर्त्म यत् क्रौञ्चरन्ध्रम् ।
तेनोदीचीं दिशमनुसरेस्तिर्यगायामशोभी
श्याम: पादो बलिनियमनाभ्युद्यतस्येव विष्णो: ॥ 59
अन्वय:
प्रालेयाद्रेरुपतटं तान् तान् विशेषान् अतिक्रम्य विष्णो: बलिनियमनाभ्युद्यतस्य आयामशोभी श्याम: पाद: इव तेन उदीचीं दिशं तिर्यक् अनुसरे: क्रौञ्चरन्ध्रम् हंसद्वारं यत् भृगुपतियश: वर्त्म
Crossing the river banks near Himalayas and other prominent spots, your form beautiful like extended black foot of Vishnu, raised to suppress Bali, towards North of that, reach Kraunca Hills way, entrance of swans going to Manasa Lake, that speaks of Parasurama’s glory.
गत्वा चोर्ध्वं दशमुखभुजोच्छ्वासितप्रस्थसंधे:
कैलासस्य त्रिदशवनिता दर्पणस्यातिथि: स्या: ।
शृङ्गोच्छायै: कुमुदविशदैर्यो वितत: स्थित: खं
राशीभूत: प्रतिदिनमिव त्र्यम्बकस्याट्टहास: ॥ 60
अन्वय:
गत्वा च ऊर्ध्वं दशमुखभुजोच्छ्वासितप्रस्थसंधे: कैलासस्य त्रिदशवनितादर्पणस्य अतिथि: स्या: य:
शृङ्गोच्छायै: कुमुदविशदै: वितत: स्थित: खं राशीभूत: प्रतिदिनं त्र्यम्बकस्याट्टहास: इव ।
Going above the peaks cracked by Ravana’s shoulders, become guest of Kailasa, transparent rocks serving as mirror of heavenly women, scattered and remaining in the sky with tall peaks resembling white lotuses, like the heaps of collection of three eyed God’s loud laughter day by day.
उत्पश्यामि त्वयि तटगते स्निग्धभिन्नाञ्जननाभे
सद्य: कृत्त दिविरददशनच्छेदगौरस्यतस्य ।
शोभामद्रे: स्तिमितनयन प्रेक्षणीयां भवीत्रीं
अंसन्यस्ते सति हलभृतो मेचके वाससीव ॥ 61
अन्वय:
त्वयि तस्य शोभामद्रे: दिविरददशनच्छेदगौरस्य तटगते सद्य: कृत्त: स्निग्धभिन्नाञ्जननाभे स्तिमितनयनप्रेक्षणीयां भवीत्री सति हलभृत: मेचके वाससि इव अंसन्यस्ते उत्पश्यामि ।
When you go on the slopes, resembling collyrium dye broken and spread, on the beautiful mountain’s like whiteness of split elephant tusk, you would be like for those looking at with calm eyes, dark garment of wielder of plough Balarama, I assume.
तस्मिन्हित्वा भुजगवलयं शम्भुनादत्तहस्ता
क्रीडाशैले यदिचविचरेत् पादचारेण गौरी ।
भङ्गीभक्त्या विरचितवपु: स्तम्भितान्तर्जलौघ:
सोपानत्वं कुरुमणितटारोहनायाग्रयायी ॥ 62
अन्वय:
क्रीडाशैले यदि गौरी च भुजगवलयं तस्मिन् हित्वा दत्तहस्ता शम्भुना पादचारेण विचरेत् भङ्गीभक्त्या विरचितवपु: स्तम्भितान्तर्जलौघ: अग्रयायी मणितटा आरोहनाया सोपानत्वं कुरु ।
If Gauri, married by Shiva, having given up his snake bracelet , followed by him, roams in the playful mountain (Kailasa), you bending with devotion, arranging the body, going before her, supporting with waves of water, become a staircase her climbing jewelled steps.
तत्रावश्यं वलयकुलिशोद्धट्टनोग्दीर्णतोयं
नेष्यन्तित्वां सुरयुवतयो यन्त्रधारागृहत्वम् ।
ताभ्यो मोक्षस्तवयदिसखे घर्मलब्धस्य न स्यात्
क्रीडालोला: श्रवणपरुषैर्गर्जितैर्भीषयेस्ता: ॥ 63
अन्वय:
तत्र अवश्यं सुरयुवतय: वलयकुलिशोद्धट्टनोग्दीर्णतोयं यन्त्रधारागृहत्वम् त्वां नेष्यन्ति । सखे यदि तव घर्मलब्धस्य ताभ्य: मोक्ष: न स्यात् क्रीडालोला: श्रवणपरुषै: गर्जितै: भीषयेस्ता: ।
There, certainly heavenly women make you in to mechanical shower when you are releasing water by striking you with their diamond sharp bangles. O friend ! If you, grabbed by them in hot weather, are unable to free from them, you scare them, engaged in play, by roaring with wild sound.
हेमाम्भोजप्रसविसलिलं मानसस्याददान:
कुर्वन्कामात् क्षणमुखपटप्रीतिमैरावतस्य ।
धुन्वन्कल्पध्रुमकिसलयान्यंशुकानीव वातै:
नानाचेष्टैर्जलदललितैर्निर्विशेस्तं नगेन्द्रम् ॥ 64
अन्वय:
जलद मानसस्य हेमाम्भोजप्रसविसलिलं आददान: कामात् ऐरावतस्य क्षणमुखपटप्रीतिं कुर्वन्
कल्पध्रुमकिसलयानि अंशुकानि इव वातै: धुन्वन् नानाचेष्टै: ललितै: निर्वेशे: नगेन्द्रम् तम् ।
O cloud, taking water that produces golden Lotus of that Manasa Lake, willingly for a moment making face ornament of Indra’s elephant Airavata, blowing with cool breezes the leaves of wishing tree as if clothes, by various playful gestures enjoy that King of Mountains, Himalayas.
तस्योत्सङ्गे प्रणयिन इव स्रस्तगङ्गादुकूलां
न त्वं दृष्ट्वा न पुनरलकां ज्ञास्यसे कामचारिन् ।
या व: काले वहति सलिलोद्गारमुच्चैर्विमाना
मुक्ताजालग्रथितमलकं कामिनीवाभ्रवृन्दम् ॥ 65
अन्वय:
कामचारिन् तस्य उत्सङ्गे स्रस्तगङ्गादुकूलां प्रणयिन इव या व: काले वहति सलिलोद्गारम् उच्चै विमाना मुक्ताजालग्रथितमलकं कामिनीवाभ्रवृन्दम् न त्वं दृष्ट्वा न पुन: अलकां ज्ञास्यसे ।
You, roam at will, having seen on the lap of Himalayas, as if Lover whose garment in the form of Ganga has slipped off, which carries you during season roaring with water, tall buildings, multitude of clouds like braid tied with pearl string of a woman, you will not again unrecognize Alaka.
उत्तरमेघ: 70
विद्युत्वन्तं ललितवनिता: सेन्द्रचापं सचित्रा:
सङ्गीताय प्रहतमुरजा: स्निग्धगम्भीरघोषम् ।
अन्तस्तोयं मणिमयभुवस्तुङ्गमभ्रलिहाग्रा:
प्रासादस्त्वां तुलयितुमलं यत्रतैस्तैर्विशेषै: ॥ 66
अन्वय: प्रासाद: ललितवनिता: सचित्रा: स इन्द्रचापं विद्युत्वत् सङ्गीताय प्रहतमुरजा: स्निग्धगम्भीरघोषम् अन्त: तोयं मणिमयभुव: तुङ्गमभ्रलिहाग्रा: त्वां तं यत्र तै: तै: र्विशेषै: तुलयितुं अलं ।
Where Palaces in Alaka with the pictures of beautiful girls like lightning & rainbow, drums played for music like thunder pleasant and deep, plenty of water inside, crystal surface, summits touching the clouds, by various attributes are equal to compare with you.
हस्ते लीला कमलमलके बालकुन्दानुविद्धं
नीता लोध्रप्रसवरजसा पाण्डुतामानने श्री: ।
चूडापाशे नवकुरबकं चारुकर्णे शिरीषं
सीमन्ते च त्वदुपगमजं यत्र नीपं वधूनाम् ॥ 67
अन्वय:
यत्र अलके वधूनाम् हस्ते लीलाकमलं बालकुन्दानुविद्धं लोध्रप्रसवरजसा पाण्डुतां आनने श्री: नीता चूडापाशे नवकुरबकंचारु कर्णे शिरीषं सीमन्ते च त्वत् उपगमजं नीपं (भवति)।
In Alaka among the girls, Lotus in hand as play thing, adorned with young jasmine flowers, by lodhra blossoms pollens faces made beautiful white yellow complexion, charming red amaranth flowers in the hair tied on the top, shirisha flower in the ears, in the hair partition they have fragrant Kadamba flowers that are born on your (cloud’s) arrival.
आनन्दोत्थं नयनसलिलं यत्र नान्यैर्निर्मित्तै:
नान्यस्ताप: कुशुमशरजादिष्टसंयोगसाध्यात् ।
नाप्यन्यस्मात्प्रणयकलहाद्विप्रयोगपपर्त्ति:
वित्तेशानां न च खलु वयो यौवनादन्यदस्ति ॥ 68
अन्वय:
यत्र वित्तेशानां आनन्दोत्थं नयनसलिलं न अन्यै: निर्मित्तै: न अन्य: ताप: कुशुमशरजादिष्टसंयोगसाध्यात् न अपि अन्यस्मात् प्रणयकलहाद्विप्रयोगपपर्त्ति: न च खलु अन्य: वय: यौवनात् अस्ति ।
Where tears from eyes arise due to joy and no other cause, no other pain other than love pain caused by Manmatha’s arrow removed by union with the lover, no separation other than romantic love quarrels and no other age other than youthfulness are there among the yakshas.
यस्यां यक्षा: सितमणिमयान्येत्यहर्म्यस्थलानि
ज्योतिष्छायाकुसुमरचितान्युत्तमस्त्रीसहाया: ।
आसेवन्ते मधुरतिफलं कल्पवृक्षप्रसूतं
त्वद्गम्भीरद्वनिषु शनकै: पुष्करेष्वाहतेषु ॥ 69
अन्वय:
यस्यां यक्षा: उत्तमस्त्रीसहाया: सितमणिमयानि हर्म्यस्थलानि ज्योतिष्छायाकुसुमरचितानि एत्य
मधुरतिफलं कल्पवृक्षप्रसूतं त्वत् गम्भीरद्वनिषु शनकै: पुष्करेषु आहतेषु आसेवन्ते ।
Where Yaksha along with their beautiful consorts having climbed on the crystal clear surfaces of the palace terraces, shining stars reflect on the floors like flowers, enjoy Rati Phala wine given by Wish granting tree, in the midst of your deep thundering sound like mild beats of drum.
मन्दाकिन्या: सलिलशिशिरै: सेव्यमाना मरुद्भि:
मन्दाराणामनुतटरुहां छाययावारितोष्णा: ।
अन्वेष्टव्यै: कनकसिकतामुष्टिनिक्षेपगूढै:
संक्रीडन्ते मणिभिरमरप्रार्थिता यत्र कन्या: ॥ 70
अन्वय:
यत्र कन्या: अमरप्रार्थिता: मन्दाकिन्या: सलिलशिशिरै: मरुद्भि: सेव्यमाना: मन्दाराणां अनुतटरुहां छायया वारितोष्णा: अन्वेष्टव्यै: कनकसिकतामुष्टिनिक्षेपगूढै: मणिभि: संक्रीडन्ते ।
Where girls of Alaka, sought after by Demigods served by cold water and breezes of Mandakini, warding off the heat under the shades of Mandara trees grown along the river banks play searching game, by keeping jewels hidden in their fists buried under golden sand.
यत्रोन्मत्त भ्रमरमुखरा: पादपानित्यपुष्पा
हंसश्रेणीरचितरशना नित्यपद्मा नलिन्य: ।
केकोत्कण्ठा भवनशिखिनो नित्यभास्वत्कलापा
नित्यज्योत्स्ना: प्रतिहततमोवृत्तिरम्या: प्रदोषा: ॥ 71
अन्वय:
यत्र उन्मत्तभ्रमरमुखरा: पादपानित्यपुष्पा: हंसश्रेणीरचितरशना: नित्यपद्मानलिन्य: केकोत्कण्ठा: भवनशिखिन: नित्यभास्वत्कलापा: नित्यज्योत्स्ना: प्रतिहततमोवृत्तिरम्या: प्रदोषा:
Where in Alakapuri, trees are always blossoming with flowers frequented by noisy honey bees, multitude of swans forming like a chain where lotus creepers are always full of lotuses, palace peacocks with the luminous tails always lifting up necks crying , nights are always beautiful, darkness destroyed by moon shine.
नीवीबन्धोच्छ्वसितशिथिलं यत्र बिम्बाधराणां
क्षौमं रागादनिभृतकरेष्वाक्षिपत्सु प्रियेषु ।
अर्चिष्टुङ्गानभिमुखमपि प्राप्यरत्नप्रदीपान्
ह्रीमूडानां भवतिविफलप्रेरणचूर्णमुष्टि: ॥ 72
अन्वय:
यत्र बिम्बाधराणां ह्रीमूडानां नीवीबन्धोच्छ्वसितशिथिलं क्षौमं रागात् अनिभृतकरेषु आक्षिपत्सु प्रियेषु विफलप्रेरणचूर्णमुष्टि: अर्चिष्टुङ्गान् रत्नप्रदीपान् अभिमुखम् अपि प्राप्य भवति ।
Where weakly tied waist silk cloth, snatched by passionate lovers with strong hands, of women with bimba fruit like lips, out of shame, fistful of powders thrown back having reached up to the jewel like lamps high on flames became fruitless.
नेत्रा नीता: सततगतिना यद्विमानाग्रभूमि:
आलेख्यानं नवजलकणैर्दोषमुद्पाद्यसद्य: ।
शङ्कास्पृष्टा इवजलमुचस्त्वादृशा जालमार्गै:
धूमोद्गारानुकृतिनिपुणा जर्जरा निष्पतन्ति ॥ 73
नेत्रा नीता: सततगतिना यद्विमानाग्रभूमि: आलेख्यानं नवजलकणै: सद्य: दोषम् उद्पाद्य शङ्कास्पृष्टा इव जलमुच: त्वादृशा जालमार्गै: धूमोद्गारा अनुकृतिनिपुणा जर्जरा निष्पतन्ति ।
Let by wind, set in motion, travelling along the top floors of the palaces, by spraying fresh water particles, quickly spoiled the paintings, as if touched by fear, clouds like you, expert in imitating, particles escaping through the window, break and fall down.
यत्र स्त्रीणां प्रियतमभुजालिङ्गनिच्छ्वसितानां
अङ्गग्लानिं सुरतजनितां तन्तुजालावलम्बा: ।
त्वत्संरोधापगमविशदैश्चन्द्रपादैर्निशीथे
व्यालुम्पन्ति स्फुटजललवस्यन्दिनश्चन्द्रकान्ता: ॥ 74
अन्वय:
यत्र निशीथे स्त्रीणां प्रियतमभुजालिङ्गनिच्छ्वसितानां अङ्गग्लानिं सुरतजनितां तन्तुजालावलम्बा: त्वत् संरोधापगमविशदै: चन्द्रपादै: स्फुटजललवस्यन्दिन: चन्द्रकान्ता: व्यालुम्पन्ति ।
Where in the mid night, moonstones hanging above, dripping extra ordinary water particles, on removal of your covering on the brilliant moon’s orbit, relieves the body pain of women, following the sensual pleasure , released from embracement in the shoulders of lovers.
अक्षय्यान्तर्भवननिधय: प्रत्यहंरक्तकण्ठै:
उद्गायद्भिर्धनपतियश: किंनरैर्यत्र सार्धम् ।
वैभ्राजख्यं विबुधवनितावारमुख्यासहाया
बद्धालापा बहिरुपवनं कामिनोनिर्विशन्ति ॥ 75
अन्वय:
कामिन: प्रत्यहं अक्षय्यान्तर्भवननिधय: विबुधवनितावारमुख्यासहाया: बद्धालापा: वैभ्राजख्यं बहिरुपवनं यत्र किंनरै: सार्धं धनपतियश: रक्तकण्ठै: उद्गायद्भि: निर्विशन्ति ।
Every day, passionate lovers, having unlimited treasure inside the house, along with beautiful dancers, engaged in banter, enter gardens outside named Vaibhraja (shining heaven), where fame of Lord of Riches (Kubera) is sung in sweet voice by Kinnaras.
गत्युत्कम्पादलकपतितैर्यत्रमन्दारपुष्पै:
पत्रच्छेदै: कनककमलै: कर्णविभ्रंशिभिश्च ।
मुक्ताजालै: स्तनपरिसरश्छिन्नसुत्रैश्च हारै:
नैशोमार्ग: सवितुरुदये सूच्यते कामिनीनाम् ॥ 76
अन्वय:
यत्र कामिनीनाम् नैशोमार्ग: अलकपतितै: मन्दारपुष्पै: पत्रच्छेदै: कनककमलै: कर्णविभ्रंशिभि: च मुक्ताजालै: स्तनपरिसरश्छिन्नसुत्रै: हारै: गत्युत्कम्पात् च सवितुरुदये सूच्यते ।
Where night path taken by passionate women is indicated on sun rise by fallen petals Mandara Pushpa from hair, golden lotus petals fallen from ears, pearl necklaces and garlands touching their breasts in contact with each other cut off due to movement while walking.
मत्वा देवं धनपतिसखं यत्र साक्षाद्वसन्तं
प्रायश्चापं न वहतिभयान् मन्मथ: षट्पदज्यम् ।
सभ्रूभङ्गप्रहितनयनै: कामिलक्ष्येष्वमोघै:
तस्यारम्भश्चतुरवनिता विभ्रमैरेवसिद्ध: ॥ 77
अन्वय:
मन्मथ: देवं धनपतिसखं यत्र साक्षात् वसन्तं मत्वा प्राय: चापं षट्पदज्यम् भयात् न वहति । चतुरवनिता: सभ्रूभङ्गप्रहितनयनै: कामिलक्ष्येषु अमोघै: विभ्रमै: तस्य आरम्भ: एव सिद्ध: ।
Manmatha having known that Lord of Riches is friend of Shiva who lives there, out of fear does not use his bow which has bees as bow string. His work is accomplished by Intelligent girls by incitement of frowned eye brows, by extreme agitation, targeting their lovers.
वासश्चित्रं मधुनयनयोर्विभ्रमादेशदक्षं
पुष्पोद्भेदं सहकिसलयैर्भूषणानां विकल्पाम् ।
लाक्षारागं चरणकमलन्यासयोग्यं च यस्यां
एक: सूते सकलमबलामण्डनं कल्पवृक्ष: ॥ 78
अन्वय:
एक: कल्पवृक्ष: वासश्चित्रं मधुनयनयो: विभ्रमादेशदक्षं पुष्पोद्भेदं सहकिसलयै: भूषणानां विकल्पां लाक्षारागं चरणकमलन्यासयोग्यं च यस्यां सकलमबलामण्डनं सूते ।
A wish granting tree produces multi coloured garment, skill of getting things done with the seducing glances of the eyes, opening of flowers with all the buds, various decorating ornaments, red lac befitting to apply on the lotus feet, that is all items that are adorned in women.
पत्रश्यामा दिनकरहयस्पर्धिनो यत्र वाहा:
शैलोदग्रास्त्वमिवकरिणो वृष्टिमन्त: प्रभेदात् ।
योधाग्रण्य: प्रतिदशमुखं संयुगे तस्थिवांस:
प्रत्यादिष्टाभरणरुचयश्चन्द्रहासव्रणाङ्कै: ॥ 79
अन्वय:
यत्र वाहा: पत्रश्यामा: दिनकरहयस्पर्धिन: प्रभेदात् शैलोदग्रास्त्वमिवकरिण: वृष्टिमन्त: योधाग्रण्य: प्रतिदशमुखं संयुगे तस्थिवांस: आभरणरुचय: चन्द्रहासव्रणाङ्कै: प्रत्यादिष्टा: ।
Where horses green like leaves compete with the horses of Sun in racing, lofty like mountain, complexion like yours rut elephants, showering by juices flowing from temples, warriors staying there, who had faced Ravana in battle, whose ornaments splendour were surpassed by wound marks inflicted by Candrahasa (Ravana’s sword).
तत्रागारं धनपतिगृहानुत्तरेणास्मदीयं
दूराल्लक्ष्यं सुरपतिधनुश्चारुणा तोरणेन ।
यस्योपान्ते कृतकतनय: वर्धित: कान्तया मे
हस्तप्राप्यस्तबकनमितो बालमन्दारवृक्ष: ॥ 80
अन्वय:
तत्र धनपतिगृहाण् उत्तरेण अस्मदीयं आगारं सुरपतिधनु: चारुणा दूराल्लक्ष्यं तोरणेन यस्य उपान्ते कृतकतनय: बालमन्दारवृक्ष: हस्तप्राप्य: तबकनमित: कान्तया मे वर्धित: ।
There, towards north of Kubera’s palace, my house, seen from distance with archway having beauty of rainbow, in whose proximity there is young mandara tree, branches bending, flowers within hand’s reach, grown by my wife as adopted son.
वापी चास्मिन् मरकतशिलाबद्धसोपानमार्गा
हैमैश्छन्ना विकचकमलै स्निग्धवैधूर्यनालै: ।
यस्यास्तोये कृतवसतयो मानसं संनिकृष्टं
न द्यास्यन्ति व्यपगतशुचस्त्वामपि प्रेक्ष्य हंसा: ॥ 81
अन्वय:
अस्मिन् वापी च मरकतशिलाबद्धसोपानमार्गा हैमैश्छन्ना विकचकमलै: स्निग्धवैधूर्यनालै: यस्या: तोये कृतवसतय: हंसा: व्यपगतशुच: त्वां संनिकृष्टं अपि प्रेक्ष्य मानसं न द्यास्यन्ति ।
In that house, there is pond, pathway steps are made up of emerald stones, gold plated with blooming lotuses and the stalks resembling beautiful cat eye gems, in whose waters, swans residing, free from grief do not long for Manasa lake after seeing you, nearby.
तस्यास्तीरे रचितशिखर: पेशलैरिन्द्रनीलै:
क्रीडाशैल: कनककदली वेष्टनप्रेक्षनीय: ।
मद्गेहिन्या: प्रिय इति सखे चेतसा कातरेण
प्रेक्ष्योपान्तस्फुरिततडितं त्वां तमेव स्मरामि ॥ 82
अन्वय:
तस्या: तीरे रचितशिखर: क्रीडाशैल: पेशलै: इन्द्रनीलै: कनककदलीवेष्टनप्रेक्षनीय: । सखे तमेव
चेतसा कातरेण त्वां उपान्तस्फुरिततडितं प्रेक्ष्य मद्गेहिन्या: प्रिय इति स्मरामि ।
On the banks of pond there is boulder hill for playing, the summit adorned with lovely sapphire stone, enclosed by golden banana garden worth seeing. Friend, I remember that by emotion and also by fear, as it is dear to my wife, having sent you having lightning close by.
रक्ताशोक: चलकिसलय: केसरश्चात्रकान्त:
प्रत्यासन्नौ कुरबकवृतेर्माधवीमण्डपस्य ।
एक: सख्यास्तव सहमया वामपादाभिलाषी
काङ्क्षत्यन्यो वदनमदिरां दोहदच्छद्मनास्या: ॥ 83
अन्वय:
अत्र रक्ताशोक: चलकिसलय: केसर: कान्त: च कुरबकवृते: माधवीमण्डपस्य प्रत्यासन्नौ एक: तव सख्या: सह मया वामपादाभिलाषी अन्य: अस्या: वदनमदिरां छद्मना दोहद: काङ्क्षति
There, Red Ashoka causing to blossom the flowers, lovely saffron situated close to each other near the Madhavee Creeper bower, while the one (Red Ashoka) desiring to have a left foot kick of your friend with me is waiting, the other (waiting) in the pretext of longing her wine in the mouth.
तन्मध्ये स्फटिकफलका काञ्चनी वासयष्टि:
मूले बद्धा मणिभिरणतिप्रौढवंशप्रकाशै: ।
तालैशिञ्चा वलयसुभगैर्नर्तित: कान्तया मे
या मध्यास्ते दिवसविगमे नीलकण्ठ: सुहृद्व: ॥ 84
अन्वय:
तन्मध्ये स्फटिकफलका काञ्चनी वासयष्टि: मूले बद्धा मणिभि: अणतिप्रौढवंशप्रकाशै: तालै: शिञ्चावलयसुभगै: मे कान्तया या मध्यास्ते व: सुहृद् नीलकण्ठ: दिवसविगमे नर्तित: ।
Between Ashoka & Saffron Tree, there is crystal plank, golden roosting perch, tied in the ends by gems resembling shining bamboos. There, your friend peacock in the evening time on the roost made to dance by the clapping of my wife, accompanied by tinkling sound of her bangles.
एभि: साधो हृदयनिहितैर्लक्षणैर्लक्षयेथा
द्वारोपान्ते लिखितवपुषौ शङ्खपद्मौ च दृष्ट्वा ।
क्षामच्छायं भवनमधुना मद्वियोगेन नूनं
सूर्यापाये न खलु कमलं पुष्यति स्वामभिख्याम् ॥ 85
अन्वय:
साधो एभि: हृदयनिहितै: लक्षणै: द्वारोपान्ते लिखितवपुषौ शङ्खपद्मौ च दृष्ट्वा भवनं लक्षयेथा अधुना मत् वियोगेन नूनं क्षामच्छायं सूर्यापाये कमलं न स्वां अभिख्याम् पुष्यति खलु ।
O Expert! By these indications that are byhearted, having seen lotus and conch painted on the door, look for the house, perhaps now less bright due to my separation. Lotus does not bloom and has no own beauty in the absence of Sun.
गत्वा सद्य: कलभतनुतां शीघ्रसम्पातहेतो:
क्रीडाशैले प्रथमकथिते रम्यसानौ विषण्ण: ।
अर्हस्यन्तर्भवनपतितां कर्तुमल्पाल्पभासं
खेद्योतालीविलसितनिभां विद्युदुन्मेषदृष्टिम् ॥ 86
अन्वय:
गत्वा सद्य: कलभतनुतां शीघ्रसम्पातहेतो: क्रीडाशैले प्रथमकथिते रम्यसानौ विषण्ण: अन्तर्भवनपतितां विद्युदुन्मेषदृष्टिम् अल्पाल्पभासं खद्योतालीविलसितनिभां कर्तुं अर्हसि ।
Immediately going there, assuming the form of young elephant in order to enter quickly, on that beautiful rock sport summit mentioned earlier, seated there, it is befitting to send inside the house, your eye that has lustre of lightning, shining gradually, like a row of fire flies.
तन्वी श्यामा शिखरदशना पक्वबिम्बाधरोष्ठी
मध्ये क्षामा चकितहरिणी प्रेक्षणानिम्ननाभि: ।
श्रोणीभारादलसगमना स्तोकनम्रास्तनाभ्यां
या तत्र स्याद् युवतिविषये सृष्टिराद्येवधातु: ॥ 87
अन्वय:
तन्वी श्यामा शिखरदशना पक्वबिम्बाधरोष्ठी मध्ये क्षामा चकितहरिणी प्रेक्षणा निम्ननाभि: श्रोणीभारात् अलसगमना या तत्र धातु: आद्य सृष्टि: युवतिविषये एव स्यात् ।
Slim, youthful, pointed teeth, bimba fruit like lower lip, slender waisted, deer eyed, deep navel, walking lazy due to heaviness of hips, little bent down breasts, with these features, lady who is there, perhaps might be Brahma’s first creation in respect of women.
तां जानीथा: परिमितकथां जीवितं मे द्वितीयं
दूरीभूते मयिसहचरे चक्रवाकीमिवैकाम् ।
गोढोत्कण्ठा गुरुषुदिवसेष्वेषु गच्छत्सुबाला
जाता मन्ये शिशिरमथिता पद्मिनीवान्यरूपाम ॥ 88
अन्वय:
तां परिमितकथां मे द्वितीयं जीवितं चक्रवाकीं इव एकाम् दूरीभूते मयि सहचरे जानीथा: । बाला गोढोत्कण्ठा गुरुषु दिवसेषु एषु गच्छत्सु जाता मन्ये शिशिरमथितां अन्यरूपाम् पद्मिनी इव ।
Know her to be my second life, who speaks less, resembling lonely cakravaka bird, when I, her partner is far away. I think she would be suffering due to separation, as these days pass very long, like lotus garden damaged during winter.
नूनं तस्या: प्रबलरुदितोच्छूननेत्रं प्रियाया
नि:ष्वासानामशिशिरतया भिन्नवर्णाधरोष्ठम् ।
हस्तन्यस्तं मुखमसकलव्यक्ति लम्बालकत्वाद्
इन्दोर्दैन्यं त्वदनुसरण क्लिष्टकान्तेर्बिभर्ति ॥ 89
अन्वय:
तस्या: प्रियाया प्रबलरुदितोच्छूननेत्रं नूनं नि:ष्वासानामशिशिरतया भिन्नवर्णाधरोष्ठम् हस्तन्यस्तं मुखम् असकलव्यक्ति लम्बालकत्वात् इन्दो: दैन्यं त्वत् अनुसरणक्लिष्टकान्ते: बिभर्ति ।
Indeed her, my beloved’s eyes would be bloated due to extreme crying, the lips losing the shade due to heat by continuous sighing, face being rested on hands partially visible due to fall of long tresses, resembling Moon’s depressed state of loss of lustre due to your covering.
आलोके ते निपततिपुरा सा बलि व्याकुला वा
मत्सादृश्यं विरहतनुवा भावगम्यं लिखन्ति ।
पृच्छन्ती वा मधुरवचनं सारिकां पञ्जरस्थां
कच्चित् भर्तु: स्मरसि रसिके त्वं हि तस्य प्रियेति ॥ 90
अन्वय:
ते आलोके निपतति पुरा सा बलि व्याकुला वा मत्सादृश्यं विरहतनु भावगम्यं लिखन्ति वा
मधुरवचनं सारिकां पञ्जरस्थां पृच्छन्ती वा रसिके कच्चित् भर्तु: स्मरसि त्वं हि तस्य प्रिया इति
When you eyes fall on her, she would be either in offering daily oblations to Gods or paint picture like me imagining as lean due to separation or may be asking a parrot in cage with sweet voice, ‘ O Dear! Do you remember Lord ? You are indeed his love ?’ .
उत्सङ्गे वा मलिनवसने सौम्य निक्षिप्य वीणां
मद्गोत्राङ्कं विरचितपदं गेयमुद्गातुकामा ।
तन्त्रीमार्द्रां नयनसलिलै: सारयित्वा कथंचिद्
भूयोभूय: स्वयमपिकृतां मूर्छनां विस्मरन्ती ॥ 91
अन्वय:
सौम्य ! मलिनवसने वीणां उत्सङ्गे निक्षिप्य वा मद्गोत्राङ्कं विरचितपदं गेयम् उद्गातुकामा तन्त्रीम् आर्द्रां नयनसलिलै: सारयित्वा कथंचित् भूयोभूय: स्वयमपि कृतां मूर्छनां विस्मरन्ती ।
O Dear, she may be in a modest dress, placing veena on her lap, wishing to sing a song, writted with words consisting my names, the strings wet by tears flowing from eyes, continuing some how, again and again forgetting the melody composed by herself.
शेषान्मासान्विरहदिवसस्थापितस्यावधेर्वा
विन्यन्स्यन्ती भुविगणनया देहलीदत्तपुष्पै: ।
मत्सङ्गं व हृदयनिहिता रम्भमास्वादयन्ती
प्रायेणैते रमणविरहेष्वङ्गनानां विनोदा: ॥ 92
अन्वय:
विरहदिवसस्थापितस्यावधे: शेषान् मासान् गणनया देहलीदत्तपुष्पै: भुवि विन्यन्स्यन्ती वा मत्सङ्गं हृदयनिहिता रम्भमास्वादयन्ती वा प्रायेण एते रमणविरहेषु अङ्गनानां विनोदा:
Starting from the beginning of separation the balance months for counting spreading on the earth by Dehali flowers or contemplating in her mind my union imagining the pleasure, generally these are the acts among women undergoing separation.
सव्यापारामहनि न तथा पीडयेन्मद्वियोग:
शङ्केरात्रौ गुरुतरशुचं निर्विनोदां सखीं ते ।
मत्सन्देशै: सुखयितुमलं पश्य साध्वीं निशीथे
तामुन्निद्रामवनिशयनां सौधवातायनस्थ: ॥93
अन्वय:
मत् वियोग: ते सखीं सव्यापारां तथा अहनि न पीडयेत् । रात्रौ गुरुतरशुचं निर्विनोदां शङ्के । निशीथे सौधवातायनस्थ: सुखयितुं अलं साध्वीं तां उन्निद्राम् अनिशयनां मत्सन्देशै: पश्य ।
My separation would not affect your friend, engaged in various acts as mentioned above, during the day. I doubt during night without activity she will have extreme worry. During night, standing beside the window, see the pious lady, sleepless, lying on the floor to comfort her well by my message.
आधिक्षामां विरहशयने संनिषण्णैकपार्श्वां
प्राचीमूले तनुमिवकलामात्रशेषां हिमांशो: ।
नीता रात्री क्षण इव मया सार्धमिच्छारतैर्या
तामेवोष्णैर्विरहमहतीमश्रुभिर्यापयन्तीम् ॥ 94
अन्वय:
आधिक्षामां विरहशयने संनिषण्णैकपार्श्वां प्राचीमूले हिमांशो: तनुं इव कलामात्रशेषां नीता रात्री क्षण इव मया सार्धं इच्छारतै: या ताम् एव उष्णै: अश्रुभि: विरहमहतीं यापयन्तीम् ।
Emaciated out of anguish, settled down near single solitary couch, like a Moon’s disc with single digit remaining in the eastern quarter, night which used to pass like a moment with me with fulfilment of various desires, the same night by hot tears, is spent very long arising from separation.
पादानिन्दोरमृतशिशिरान् जालमार्गप्रविष्टान्
पूर्वप्रीत्या गतमभिमुखं संनिवृत्तं तथैव ।
चक्षु: खेदात् सलिलगुरिभि: पक्ष्मभिश्छादयन्तीं
साभ्रेऽह्नीव स्थलकमलनीं न प्रबुद्धां न सुप्ताम् ॥ 95
अन्वय:
चक्षु: इन्दो: अमृतशिशिरान् पादान् जालमार्गप्रविष्टान् पूर्वप्रीत्या गतं अभिमुखं संनिवृत्तं तथा एव खेदात् सलिलगुरिभि: पक्ष्मभि: छादयन्तीं साभ्रे अह्नि इव स्थलकमलनीं न प्रबुद्धां न सुप्ताम्
The eyes which earlier used to look with delight the moon rays, cool like nectar entering through window now turns away, out of sorrow covered by intense tears and lashes, is like field lotus during cloudy day neither opened nor closed.
नि:श्वासेनाधरकिसलयक्लेसिनाविक्षिपन्तीं
शुद्धस्नानात्परुषमलकं नूनमागण्डलम्बम् ।
मत्संयोग: कथमुपनयेत् स्वप्नजोऽपीति निद्रां
आकाङ्क्षन्तीं नयनसलिलोत्पीडरुद्धावकाशाम् ॥ 96
अन्वय:
नि:श्वासेन अधरकिसलयक्लेसिना विक्षिपन्तीं शुद्धस्नानात् परुषमलकं नूनं आगण्डलम्बम् कथम् मत्संयोग: स्वप्नज: अपि उपनयेत् इति आकाङ्क्षन्तीं निद्रां नयनसलिलोत्पीडरुद्धावकाशाम् ।
By repeated sighing lips sprouting and dry, with simple bath without oil hair hard, falling on the cheeks, when my union would happen though in dream only thus with expectation, deprived of sleep, possibility prevented by flow of tears.
आद्ये बद्धा विरदिवसे या शिखा दाम हित्वा
शापास्यान्ते विगलितशुचा तां मयोद्वेष्टनीयाम् ।
स्पर्शद्विष्टामयमितनखेनासकृत्सारयन्तीं
गण्डाभोगात्कठिनविषमामेकवेणीं करेण ॥ 97
अन्वय:
आद्ये विरहदिवसे या शिखा दाम हित्वा बद्धा गण्डाभोगात्कठिनविषमाम् एकवेणीं स्पर्शद्विष्टां अयमितनखेन करेण असकृत्सारयन्तीं शापास्या अन्ते विगलितशुचा तां मया उद्वेष्टनीयाम् ।
On the day of separation the crest hair initially tied without garland, single braid rough on the cheeks, hard to touch, casting aside repeatedly, by untrimmed nailed hand, to be untied by me at the end of curse, freed from sorrow.
सा संन्यस्ताभरणमबला पेशलं धारयन्ती
शय्योत्सङ्गे निहितमसकृद् दु:खदु:खेन गात्रम् ।
त्वामप्यस्रं नवजलमयं मोचयिष्यत्यवश्यं
प्राय: सर्वो भवतिकरुणावृत्तिरार्द्रान्तरात्मा ॥ 98
अन्वय:
सा अबला संन्यस्ताभरणं शय्योत्सङ्गे निहितं असकृत् दु:खदु:खेन पेशलं गात्रम् धारयन्ती
त्वाम् अपि अस्रं नवजलमयं अवश्यं मोचयिष्यति । प्राय: सर्व: आर्द्रान्तरात्मा करुणावृत्ति: भवति ।
She, innocent, giving up ornaments placing it on the couch many times, tender body, out of great sorrow even make you flow tears in the form fresh showers certainly. Generally, every soft hearted person would be disposed to compassion.
जाने सख्यास्तवमयिमन: संभृतस्नेहमस्माद्
इत्थं भूतां प्रथमविरहे तामहं तर्कयामि ।
वाचालं मां नखलु सुभगमन्यभाव: करोति
प्रत्यक्षं ते निखिलमचिराद् भ्रातरुक्तं मया यत् ॥ 99
अन्वय:
तव सख्या मन: मयि संभृतस्नेहं जाने । अहम् अस्मात् प्रथमविरहे तां इत्थं भूतां तर्कयामि । अन्यभाव: वाचालं मां सुभगं न खलु करोति । भ्रात: निखिलम् अचिरात् मया यत् उक्तं ते प्रत्यक्षं ।
I am aware your friend’s mind full of love in me. Therefore, I am in our first separation analysing her condition like this. She would not be certainly in any other state other than what I had bragged. O Brother, the whole thing whatever mentioned by me, would be explicit for you soon.
रुद्धापाङ्गप्रसरमलकैरञ्जनस्नेहशून्यं
प्रत्यादेशादपिचमधुनो विष्मृतभ्रूविलासम् ।
त्वय्यासन्ने नयनमुपरिस्पन्दि शङ्के मृगाक्ष्या
मीनक्षोभाच्चलकुवलयश्रीतुलामेष्यतीति ॥ 100
अन्वय:
मृगाक्ष्या अपाङ्गप्रसरं अञ्जनस्नेहशून्यं अलकै: रुद्धा प्रत्यादेशात् अपि च मधुन: विष्मृतभ्रूविलासम् त्वयि आसन्ने नयनं उपरिस्पन्दि शङ्के , मीनक्षोभात् चलकुवलयश्री तुलाम् एष्यति इति ।
I doubt, by tresses side glances devoid of black dye are concealed, due to keeping away from wine, forgotten brow movement, on your approach would throb, would be like moving lotus’s beauty due to movement of fish.
वामश्चास्या: कररुहपदैर्मुच्यमानो मदीयै:
मुक्ताजालं चिरपरिचितं त्याजितो दैवगत्या ।
संभोगान्ते मम समुचितो हस्तसंवाहनानां
यास्यत्यूरु: सरसकदलीस्तम्भगौरश्चलत्वम् ॥ 101
अन्वय:
अस्या: वाम: ऊरु: सरसकदलीस्तम्भगौर: च मदीयै: कररुहपदै: मुच्यमान: मुक्ताजालं दैवगत्या चिरपरिचितं त्याजित: संभोगान्ते मम हस्तसंवाहनानां समुचित: चलत्वम् यास्यति ।
Her left thigh, resembling moist white banana trunk, released by finger nail scratch marks of mine, pearl ornament given up for long due to divine curse, at the end of joy worthy of rubbing with my hands, would throb.
तस्मिन् काले जलद यदि सा लब्ध निद्रा सुखा स्याद्
अन्वास्यैनां स्तनितविमुखो याममात्रं सहस्व ।
मा भूदस्या: प्रणयिनि मयि स्वप्न लब्धे कथंचित्
सद्य: कण्ठच्युतभुजलता ग्रन्थि गाढोपगूढम् ॥ 102
अन्वय:
जलद ! तस्मिन् काले यदि सा लब्धनिद्रालुखा स्यात् अन्वास्य एनां स्तनितविमुख: याममात्रं सहस्व । अस्या: प्रणयिनि मयि स्वप्नलब्धे कथंचित् कण्ठच्युतभुजलता ग्रन्थि गाढोपगूढम् सद्य: मा भूत् ।
O cloud ! During that time of your approach, if she is under sleep, waiting without thundering, tolerate for three hours. In her dream, somehow, obtained her lover, firmly embraced, her creeper like hand tied on (my) neck not released suddenly.
तामुत्थाप्य स्वजलकणिका शीतलेनानिलेन
प्रत्याश्वस्तां सममभिनवैर्जालकैर्मालतीनाम् ।
विद्युद्गर्भ: स्तिमितनयनां त्वत्सनाथेगवाक्षे
वक्तुं धीरस्तनितवचनैर्मानिनीं प्रक्रमेथा: ॥ 103
अन्वय:
धीर, स्वजलकणिकाशीतलेन अनिलेन तां प्रत्याश्वस्तां स्तिमितनयनां उत्थाप्य समं अभिनवै: जालकै: मालतीनाम् त्वत् विद्युद्गर्भ: सनाथे गवाक्षे स्तनितवचनै: मानिनीं वक्तुं प्रक्रमेथा: ।
Having woken her up with a little own water with cool breeze, comfortable along with fresh buds of Malati Creeper, eyes still, with your lightning inside protected window , with thundering voice, you should begin to speak to honourable lady.
भर्तुर्मित्रं प्रियमविधवे विद्धि मामम्बुवाहं
तत्सन्देशै हृदयनिहितैरागतं त्वत्समीपम् ।
यो वृन्दानि त्वरयति पथिश्राम्यतां प्रोषितानां
मन्द्रस्निग्धैर्ध्वनिभिरबलावेणिमोक्षोत्सुकानि ॥ 104
अन्वय:
अविधवे भर्तु: मित्रं प्रियं तत् सन्देशै: हृदयनिहितै: आगतं त्वत् समीपम् मां अम्बुवाहं विद्धि य: पथिश्राम्यतां प्रोषितानां मन्द्रस्निग्धै: ध्वनिभि: वृन्दानि अबलावेणिमोक्षोत्सुकानि त्वरयति ।
O Married Woman ! Know me as your husband’s dear friend, carrier of water (cloud), have come to you with his messages, vested in his mind, who is hastening among fatigued travellers, away from home, with deep pleasing sound, much eager to remove the tied braid of wife.
इत्याख्याते पवनतनयं मैथिलीवोन्मुखी सा
त्वामुत्कण्ठोच्छ्वसितहृदया वीक्ष्य संभव्यचैव ।
श्रोष्यत्यस्मात् परमवहिता सौम्य सीमन्तिनीनां
कान्तोदन्त: सुहृदुपनत: सङ्गमात्किंचिदून: ॥ 105
अन्वय:
सौम्य अस्मात् इति आख्याते सा मैथिली पवनतनयं इव उन्मुखी त्वां वीक्ष्य संभव्य च एव उत्कण्ठोच्छ्वसितहृदया परं अवहिता श्रोष्यति । सीमन्तिनीनां कान्तोदन्त: सुहृदुपनत: सङ्गमात् किंचित् ऊन: ।
Gentle friend ! Thus, while speaking, she would be like Sita face raised upwards towards Hanuman, having seen you with expectation heart beating, respectfully, therefore, would listen, with rapt attention. Among virtuous women, arrival of friend, carrying message of husband, is just slightly less than actual meeting of husband.
तामयुष्मन् मम च वचनादात्मन: चोपकर्तुं
ब्रूयादेवं तव सहचरो रामगिर्याश्रमस्थ: ।
अव्यापन्न: कुशलमबले पृच्छति त्वां वियुक्त:
पूर्वाभाष्यं सुलभविपदां प्राणिनामेतदेव ॥ 106
अन्वय:
आयुष्मन् ! मम वचनात् च आत्मन: उपकर्तुं च एवं ब्रूयात् । तव सहचर: अबले रामगिर्याश्रमस्थ:
अव्यापन्न: वियुक्त: कुशलं त्वां पृच्छति । प्राणिनां पूर्वाभाष्यं सुलभविपदाम् एतत् एव ।
O Long lived one ! out of my words and also your own good will, please tell her as follows, ‘O faultless lady ! Your consort living in Rama Giri hermitage alone, asks for your welfare. Among the living beings fallen in calamity, these are only first words to be spoken.
अङ्गेनाङ्गं प्रतनुतनुना गाढतप्तेन तप्तं
सास्रेणाश्रुद्रुतमविरतोत्कण्ठमुत्कण्ठितेन ।
उष्णोच्छ्वासं समधिकतरोच्छ्वासिना दूरवर्ती
सङ्कल्पैस्तैर्विशतिविधिना वैरिणारुद्धमार्ग: ॥ 107
अन्वय:
स: दूरवर्ती विधिना वैरिणा रुद्धमार्ग: अङ्गेन तनुना गाढतप्तेन अस्रेण उत्कण्ठितेन समधिकतरोच्छ्वासिना अङ्गं प्रतनु तप्तं अश्रु अविरतोत्कण्ठं उष्णोच्छ्वासं द्रुतं सङ्कल्पै: तै: विशति ।
He staying faraway, travel prohibited by adverse fate, by intensely tormented body emaciated , tearful, constantly anxious, excessively sighing wishfully swiftly joins you, tormented, body emaciated, tearful, anxious, sighing hot air.
शब्दाख्येयं यदपि किल ते य: सखीनां पुरस्तात्
कर्णे लोल: कथयितुमभूदाननस्पर्शलोभात् ।
सोऽतिक्रान्त: श्रवणविषयं लोचनाभ्यामदृष्ट:
त्वामुत्कण्ठाविरचितपदं मन्मुखेनेदमाह ॥ 108
अन्वय:
य: शब्दाख्येयं यत् अपि किल ते सखीनां पुरस्तात् आननस्पर्शलोभात् कर्णे लोल: कथयितुं अभूत् स: अतिक्रान्त: श्रवणविषयं लोचनाभ्यां अदृष्ट: त्वाम् उत्कण्ठाविरचितपदं मन्मुखेन इदम् आह ।
One who whispers in ear, words conveying, desire to taste your mouth in front of your friends, he now faraway for hearing, unseen to eyes, spoke through my mouth, those words expressing his desire for love.
श्यामास्वङ्गं चकितहरिणी प्रेक्षणेदृष्टिपादं
वक्त्रछायां शशिनिशिखिना बर्हभारेषुकेशान् ।
उत्पश्यामि प्रतनुषुनदीवीचिषुभ्रूविलासान्
हन्तैकस्मिन् क्वचिदपिनते चण्डिसादृश्यमस्ति ॥ 109
अन्वय:
श्यामासु अङ्गं चकितहरिणी प्रेक्षणे दृष्टिपादं वक्त्रछायां शशिनि शिखिनाबर्हभारेषु केशान् प्रतनुषुनदीवीचिषु भ्रूविलासान् उत्पश्यामि । चण्डि ! हन्त ! एकस्मिन् क्वचित् अपि ते सादृश्यं न् अस्ति ।
I see your body in priyangu creeper, eye glance in the frightened eyes of deer, splendour of your face in moon, your tresses in heavy tails of peacocks, your eye brow movement in flow of water in river. O passionate lady ! Sad! in any one of the above, there in no your equal in entirety.
त्वामालिख्य प्रणयकुपितां धातुरागैशिलायां
आत्मानं ते चरणपतितं यावदिच्छामि कर्तुम् ।
अस्रैस्तावन् मुहुरुपचितैर्दृष्टिरालुप्यते मे
क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते सङ्गमं नौ कृतान्त: ॥ 110
अन्वय:
यावत् त्वां प्रणयकुपितां धातुरागै: शिलायां आलिख्य ते चरणपतितं आत्मानं कर्तुम् इच्छामि तावत् अस्रै: उपचितै: मुहु: मे दृष्टि: आलुप्यते । कृतान्त: क्रूर: तस्मिन् अपि नौ सङ्गमं न सहते ।
When I desire to paint me falling at your feet, having painted you angry faced out of love quarrel, with red minerals on the rocks, then by excessive tears repeatedly, my sight is disturbed. The fate is cruel, even in painting, does not tolerate our union.
मामाकाशप्रणिहितभुजं निर्दयाश्लेषहेतो:
लब्धायास्ते कथमपिमया स्वप्नसंदर्शनेषु ।
पश्यन्तीनां न खलु बहुशो न स्थलीदेवतानां
मुक्तास्थूलास्तरुकिसलयेष्वश्रुलेशा: पतन्ति ॥ 111
अन्वय:
तरुकिसलयेषु अश्रुलेशा: मुक्तास्थूला: बहुश: न न पश्यन्तीनां स्थलीदेवतानां मां आकाशप्रणिहितभुजं निर्दयाश्लेषहेतो: लब्धाया: ते कथम् अपि मया स्वप्नसंदर्शनेषु खलु पतन्ति ।
The shedding of tears, like large pearls of shoots of trees, certainly of watching forest deities repeatedly indeed fall on my outstretched hands placed towards sky for the purpose of obtaining embrace of you somehow realized by me in dream vision.
(Double negative – certainty )
संक्षिप्येत क्षण इव कथं दीर्घमाया त्रियामा
सर्वावस्तास्वहरपिकथं मन्दमन्दातपं स्यात् ।
इत्थं चेतश्चुटलनयने दुर्लभप्रार्थनं मे
ग्राढोष्माभि: कृतमशरणं त्वद्वियोगव्यथाभि: ॥ 112
अन्वय:
चटुलनयने ! कथं दीर्घमाया त्रियामा क्षण इव संक्षिप्येत ? कथं सर्वावस्तासु अह: अपि मन्दमन्दातपं स्यात् ? इत्थं मे चेत: त्वत् वियोगव्यथाभि: ग्राढोष्माभि: अशरणं दुर्लभप्रार्थनं कृतम् ।
O Lovely Eyed ! How the long night can be compressed to a moment? How day in all conditions be made with very mild heat? Thus, my mind due to grievance of your separation, deeply tormented is making helpless, impossible prayer.
भित्वा सद्य: किसलयपुटान् देवदारुद्रुमाणां
ये तत्क्षीरस्रुतिसुरभयो दक्षिणेन प्रवृत्ता: ।
आलिङ्ग्यन्ते गुणवति मया ते तुषाराद्रि वाता:
पूर्वस्पृष्टं यदिकिलभवेदङ्गमेभिस्तवेति ॥ 113
अन्वय:
गुणवति ! ये तुषाराद्रिवाता: दक्षिणेन प्रवृत्ता: देवदारुद्रुमाणां सद्य: किसलयपुटान् भित्वा तत्क्षीरस्रुतिसुरभय: मया आलिङ्ग्यन्ते यदि किल ते अङ्गं पूर्वस्पृष्टं भवेत् तव एभि: इति
O Virtuous lady ! these Himalayan breezes flowing towards south, quickly breaking folded buds of devadaru trees carry juicy flow of fragrances are embraced by me, as your body would have previously touched these, thus assuming these as you.
नन्वात्मानं बहुविगनयन्नात्मनैवावलम्बे
तत् कल्याणि त्वमपिनितरां मा गम: कातरत्वम् ।
कस्यात्यन्तं सुखमुपनतं दु:खमेकान्ततो वा
नीचैर्गच्छत्युपरि च दशाचक्रनेमि क्रमेण ॥ 114
अन्वय:
आत्मानं बहुविगनयन् आत्मना एव ननु अवलम्बे । कल्याणि तत् त्वम् अपि नितरां कातरत्वम् मा गम:। कस्य अत्यन्तं सुखम् उपनतं दु:खं एकान्तत: वा । दशाचक्रनेमि क्रमेण नीचै: उपरि च गच्छति ।
Deliberating extensively, indeed I control me by myself. O Auspicious Lady, you also do not get in to extreme distress. Who has endless happiness or constant sorrow for that matter ? The wheel of time, methodically goes up and down as it revolves.
शापान्तो मे भुजगशयनादुत्थिते शार्ङ्गपाणौ
शेषान्मासान्गमयचतुरो लोचने मीलयित्वा ।
पश्चादावां विरहगुणितं तं तमात्माभिलाषं
निर्वेक्ष्याव: परिणतशरच्चन्द्रिकासु क्षपासु ॥ 115
अन्वय:
मे शापान्त: भुजगशयनादुत्थिते शार्ङ्गपाणौ , चतुर: शेषान् मासान् लोचने मीलयित्वा गमय । पश्चात् आवां तं आत्माभिलाषं विरहगुणितं तं परिणातशरच्चन्द्रिकासु क्षपासु निर्वेक्ष्याव: ।
My end of curse would be when wielder of Sharnga Bow (Vishnu) raises from the seat of Serpent bed. Please pass remaining 4 months keeping eyes shut. Later, we will enjoy fulfilling our souls desires enhanced by separation, during autumnal fully developed moon light at night.
भूयश्चाह त्वमपि शयने कण्ठलग्ना पुरा मे
निद्रां गत्वा किमपि रुदती सस्वनं विप्रबुद्धा ।
सान्तर्हासं कथितमसकृत् पृच्छतश्च त्वया मे
दृष्ट: स्वप्ने कितव रमयन् कामपि त्वं मयेति ॥ 116
अन्वय:
भूय: च आह, त्वं अपि पुरा शयने निद्रां गत्वा मे कण्ठलग्ना किमपि विप्रबुद्धा सस्वनं रुदती सान्तर्हासं असकृत् मे पृच्छत: कथितं च त्वया कितव त्वं स्वप्ने कां अपि रमयन् मया दृष्ट: इति ।
Again he (your husband) said, ‘you once, in the bed, gone to sleep, hugging my neck, some how awakened, loudly crying, laughing inside, many times when I asked (for reason), told by you, ‘thief ! You enjoying with some one, was seen by me in dream’ thus.
एतस्मान् मां कुशलिनमभिज्ञानदानाद्विदित्वा
मा कौलीनाच्चकितनयने मय्यविश्वासिनी भू: ।
स्नेहानाहु: किमपि विरहे ध्वंसिनस्ते त्वभोगाद्
इष्टे वस्तुन्युपचितरसा: प्रेमराशीभवन्ति ॥ 117
अन्वय:
असितनयने ! एतस्मात् मां कुशलिनम् विदित्वा अभिज्ञानदानात् कौलीनात् मयि अविश्वासिनी मा भू: । किमपि विरहे स्नेहान् ध्वंसिन: ते आहु: । वस्तुनि तु अभोगात् इष्टे उपचितरसा: प्रेमराशी भवन्ति ।
O Black eyed one ! Therefore, having known my well being given to you as proof, out of rumour do not become doubtful in me. In separation there is destruction of love, some may say, but due to non enjoyment of object, there is enhancement of taste in love, there would be accumulation of love.
आश्वास्यैवं प्रथमविरहोदग्रशोकां सखीं ते
शैलादासु त्रिनयनवृषोत्खातकूटान्निवृत्त: ।
साभिज्ञानप्रहितकुशलैस्तद्वचोभिर्ममापि
प्रात: कुन्दप्रसवशिथिलं जीवितं धारयेथा: ॥ 118
अन्वय:
आश्वास्य एवं ते सखीं प्रथमविरहोदग्रशोकां आशु शैलात् त्रिनयनवृषोत्खातकूटात् निवृत्त: साभिज्ञानप्रहितकुशलै: तत् वचोभि: मम जीवितं प्रात: कुन्दप्रसवशिथिलं अपि धारयेथा: ।
In this manner pacifying her, your friend, overcome by sorrow in our first separation, quickly returning from the mountain peak dug up by Shiva’s bull, with her words of identification and welfare conveyed also, sustain my life also very soft like jasmine blossoming at the dawn.
कच्चित् सौम्य व्यवसितमिदं बन्धुकृत्वं त्वया मे
प्रत्यादेशान्नखलुभवतो धीरतां कल्पयामि ।
नि:शब्दोऽपि प्रदिशसि जलं याचितश्चातकेभ्य:
प्रत्युक्तं हि प्रणयिषु सतामीप्सितार्थक्रियैव ॥ 119
अन्वय:
सौम्य कच्चित् इदं मे बन्धुकृत्वं त्वया व्यवसितं ? भवत: धीरतां प्रत्यादेशान् न खलु कल्पयामि । नि:शब्दो अपि याचितश्चातकेभ्य: जलं प्रदिशसि । ईप्सितार्थक्रिया प्रणयिषु एव सतां प्रत्युक्तं हि ।
O Gentle one ! Hope this friendly service would be undertaken by you for me. I do not consider your discretion as rejection. Though, silent you give water for begging cataka birds. Doing desired things for friends is indeed answer of noble.
एतत्कृत्वा प्रियमनुचितं प्रार्थनादात्मनो मे
सौहार्दाद्वा विधुर इति वा मय्यनुक्रोशबुद्ध्या ।
इष्टान् देशान् विचर जलद प्रावृषा संभृतश्री:
मा भूदेवं क्षणमपि सखे विद्युता विप्रयोग: ॥ 120
अन्वय:
जलद एतत् आत्मन: अनुचितं मे प्रियं कृत्वा प्रार्थनात् सौहार्दात् वा विधुर इति वा मयि अनुक्रोशबुद्ध्या इष्टान् देशान् प्रावृषा संभृतश्री: विचर। सखे एवं क्षणमपि विद्युता विप्रयोग: मा भूत् ।
O cloud ! Though it is unusual, having done me this good, out of request or friendship or separation or compassion in me, roam around desirable places, fully filled with water. Friend, even for a moment let you not be separated with your love Lightning.
sanskritathome 